Даатгалын менежмент

ЛЕКЦ 1

Даатгалын тухай ойлголт

1. Даатгалын тухай ойлголт
2. Даатгалын салбарын ангилал

Монгол улсын даатгалын тухай хуульд зааснаар даатгал гэдэг нь ААНБ, иргэдийн эд хөрөнгийн болон хуульд харшлаагүй эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхлыг болзошгүй эрдлээс даатгах үйл ажиллагааг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл даатгал гэдэг нь хохирол үүсэх боломжтой гэнэтийн тохиолдлуудаас хүн амын болоод ААНБ-н эд хөрөнгийг бүрэн бүтэн байлгах буюу хамгаалах, зориулалт бүхий мөнгөн хөрөнгийн сан байгуулах үйл ажиллагаа юм. Эрсдлийг багасгах үндсэн арга бол даатгал юм.

-        Даатгалын салбар түүний ангилал:

Даатгалын салбарыг дараах шалгууруудаар ангилагддаг. Үүнд:

1.      Даатгалын объектын төрлөөр

2.      Даатгалын нөхөн олговрын төрлөөр

3.      Балансын зүйлсээс хамааруулан

1.      Даатгалын салбарыг нөхөн олговрын хувьд хувийн, хөрөнгийн, хариуцлагын даатгал гэж ангилна. Даатгалын объект нь “хүн түүний амь нас болон хөдөлмөрийн чадвар түүний хөрөнгө болон мөнгөн хөрөнгө ”байдаг.

2.      Даатгалын салбарыг нөхөн олговрын хувьд ангилах нь үүссэн хохирлын үнэлгээ болон нөхөн олговрын харьцаан дээр хийгддэг. Даатгалын компаний гэрээний дагуу хүлээх хариуцлаг нь хохирлыг нөхөх, мөн тодорхой хэмжээний мөнгөн төлбөр хийхэд оршиж болно. Үүний үндсэн дээр хохирлынх даатгал болон мө хөрөнгийн даатгал гэсэн 2 төрөл гарч ирдэг.

-        Хохирлын даатгалын үед даатгалын компани нь даатгалы гэрээндэх үнэлгээн дотор үүссэн хохирлын хэмжээг бүрэн төлнө. Хохирлынх даатгалд хэт үнэлгээг хориглосон зарчим байдаг бөгөөд түүний дагуу хохирлын даатгал тохиолдсон үед даатгагч баяжих ямар нэгэн боломж байх ёсгүй бөгөөд эсрэг тохиолдолд тэрээр хууль бус үйлдэл хийх магадлал гарч ирдэг.

Жишээ нь: 8 сая төгрөгний үнэтэй машинийг 10 сая төгрөгөөр даатгахгүй. Хохирлын даатгалд бодитойгоор тодорхойлогдсон хохирол л төлөгдөх бөгөөд тэр нь бүрэн хэмжээтэйгээр төлөгдөх ёстой байдаг.

-        Мөнгөн хөрөнгийн даатгалд абсракт хэрэгцээ /хийсвэр хэрэгцээ/ хангагдаж байдаг бөгөөд даатгалын гэрээний үнэлгээ нь даатгагдах хөрөнгийн үнэлгээгээр тодорхойлогддоггүй харин даатгуулагчийн сонирхол бөгөөд төлбөртйн чадвараас хамаардаг. Мөнгөн хөрөнгийн даатгал нь амьдралын даатгал, гэнэтийн ослын даатгал, зарим эрүүл мэндийн даатгалын төрөл хийгддэг.

3.      Даатгалын салбарыг балансыг зүйлсээс нь хамааруулан ангилах нь аж ахуй эрхлэгч этгээдэд түүний бизнесийн бүх салбаруудад даатгагдсан уу гэдгийг тогтоож өгөх юм. Үйлдвэрлэл эрхлэлтийн зүгээс активийн даатгал, пассивийн даатгал гэж ангилна.

Активийн даатгалд хөрөнгийн хохирлын даатгалын бүх чухал салбарууд хамаарагдана. Энэ нь ерөнхийдөө эд баялаг болоод хөрөнгийн даатгал юм. Активын даатгалд өрийн нэхэмжлэлтэй холбоотой активийн даатгал ч мөн хамаарагдана. Пассивийн даатгалд эд хөрөнгийн сонирхол даатгагддаггүй бөгөөд өр төлбөрөөс үүдэлтэй хохирол даатгадаг.

Äààòãàëûí òóõàé хуульд хэрэглэсэн дараахь нэр томъёог дор дурдсан утгаар ойлгоно:

1. “даатгалын үйл ажиллагаа” гэж даатгалын гэрээний дагуу даатгагч нь даатгалын тохиолдол үүсэхэд учирсан хохирол буюу хэлэлцэн тохирсон даатгалын нөхөн төлбөрийг төлөх үүргийг тодорхой этгээдийн өмнө хүлээж буй үйл ажиллагааг;
2. “даатгагч” гэж энэ хуулийн дагуу даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл авсан компанийг;
3. “даатгуулагч” гэж өөрийн ашиг сонирхлын төлөө даатгалын зүйлээ даатгуулж, даатгагчтай гэрээ байгуулсан иргэн, хуулийн этгээдийг;
4. “даатгалын тохиолдол” гэж даатгуулсан зүйлд учирсан хохирол, тохиролцсон болзол бүрдэхийг;
5. “даатгалын хураамж” гэж даатгуулагч даатгалын зүйлээ даатгуулсны төлөө даатгагчид төлөх төлбөрийг;
6. “даатгалын нөхөн төлбөр” гэж гэрээний дагуу даатгалын тохиолдол үүссэн нөхцөлд даатгагчаас даатгуулагчид олгох мөнгөн хөрөнгийг;
7. “даатгалын багц дүрэм” гэж энэ хуульд заасны дагуу эрх бүхий байгууллагаас даатгалын үйл ажиллагааг зохицуулах зорилгоор гаргаж буй дүрэм, журам, заавар, нөхцөл, шаардлагыг;
8. “актуарч” гэж даатгагчийн төлбөрийн чадварын түвшин, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор учирч болзошгүй эрсдлийг урьдчилан үнэлж, эдийн засаг, математикийн тооцоо, судалгааны үндсэн дээр үйл ажиллагаа явуулдаг этгээдийг;
9. “давхар даатгалын үйл ажиллагаа“ гэж даатгагч нь даатгуулагчийн өмнө хүлээсэн үүргээ бүрэн буюу хэсэгчлэн дахин даатгахыг;
10. ”гадаадын зохицуулах байгууллага” гэж даатгалын үйл ажиллагаанд хяналт тавих чиг үүрэг бүхий гадаад улсын байгууллагыг;

 ЛЕКЦ 2

Даатгалын эдийн засгийн агуулга, мөн чанар үүсэл хөгжил

1. Даатгалын салбар үүсэн бий болсон шалтгаан
2. Даатгалын шинж чанар
3. Даатгалын зайлшгүй байх хэрэгцээ

Нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэл нь байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс хамаарсан зөрчилдөөн, эсрэг тэсрэг үйл ажиллагааны нөхцөлд ихээхэн эрсдэлтэй орчинд явагддаг билээ. Энэ зөрчилдөөн нь нэг талаас хүн төрлөхтөн болон байгаль, хүрээлэн байгаа орчин хоёрын хооронд, нөгөө талаас нийгмийн харилцааны хүрээнд байнга гарч өдий хүрчээ. Түүний үр дагаврыг багасгахын төлөө хүн төрлөхтөн дээр үеэс элдэв аргаар тэмцэж ирсэн хэдий ч гэнтийн шинж чанартай байгалын аюул, гамшиг, аваарь, осолдөртөж хохирол амсах явдал гарсаар байна.

Байнга давтагдан гарч болох тохиолдлын чанартай эдгээр үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэх, мөн учирсан хохирлыг нөхөх зайлшгүй шаардлага нь даатгалын үйл ажиллагаа үүсч хөгжих нөхцөл болсон байна. Байгалын гамшиг, аваарь осол нь гэнэт тохиолдох бөгөөд бүх нутаг дэвсгэр, хүн амыг бүхэлд нь хамардаггүй билээ. Иймээс нэг хүн болон хэсэг бүлэг хүмүүс, объектод ногдох учирсан хохирлын хэмжээг тодорхойлж, түүнийг хэрхэн нөхөх тухай асуудал гарч ирсэн байна. Эхний үед хэсэг бүлэг хүмүүс хамтарч нөөцийн хэлбэртэй санг бараа, материал, түүхий эдийн хэлбэрээр байгуулан учирсан хохиролыг нөхөхөд зориулан ашиглаж байжээ.

            Таваар мөнгөний харилцаа гүнзгийрч, үйлдвэрлэл хөгжихийн хэрээр даатгалын үйл ажиллагаа боловсронгуй болж, хохирол нөхөх санг мөнгөөр байгуулах болсон байна. Мөнгө бий болж төлбөрийн болон гүйлгээний хэрэгсэлийн үүрэг гүйцэтгэх болсон нь даатгалын харилцаа гүнзгийрч, хамрах хүрээ нь тэлхэд хүргэсэн байна. Даатгалын мөнгөн санг ямарч хэрэглээний өртөг болгон даатгалын хохиролыг богино хугацаанд нөхөх боломжтой болжээ.

Хөдөлмөрийн хуваарь гүнзгийрч, гар үйлдвэрлэлээс худалдаа салж бие даах болсон хийгээд олон улсын худалдаа хөгжиж, далайн тээвэр бий болсон нь даатгалын хөгжилд түлхэц өгсөн байна. Бараа таваар худалдаалах, түүний үнийг төлөх, тээвэрлэх, хадгалах зэрэг нь элдэв эрсдэлд өртөх болсон тул тэдгээрийг даатгаж, хамгаалах болсон байна. Үүнтэй холбогдож даатгалын үйл ажиллагаагаар бие даасан пүүс, компанууд гарч иржээ. Байгалийн болон нийгмийн хөгжлийн хуулиудыг танин мэдэх замаар даатгалын эрсдэл, даатгалын үнэлгээний талаар шинжлэх ухааны үндэслэлтэй үзэл баримтлал бий болж эхэлсэн байна. Байгалийн гэнтийн үзэгдлүүдийг урьдаас танин мэдэх учирч болох аваар, ослоос урьдчилан сэргийлхэд даатгалын үйл ажиллагаа чиглэх болжээ. Энэ бүхнээс үзхэд даатгалнь нийгмийн нөхөн үшйлдвэрлэлийн хөгжлийн явцад үүссэн санхүүгийн хөтөлбөрийн нэг төрөл болох нь тодорхой байна. Үйлдвэрлэлийн явцад гэнтийн аваар, ослийн улмаас учирсан хохиролыг нөхөх нэг арга болж даатгал нь нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэлийн чухал элемент болон хөгжиж ирсэн байна. Санхүү нь мөнгөн хөрөнгийн нөөцийг хувиарлах, дахин хувиарлах хүрээг бүхэлд нь хамардаг бол даатгал нь санхүүгийн нөөцийн зөвхөн дахин хувиарлалтийн шатанд явагддаг онцлогтой эдийн засгийн категорь юм. Эдийн засгийн онцлог категорь болохийн хувьд даатгал нь дараах шинж чанарыг өөртөө агуулсан байна. Үүнд:

1.      Урьдчилан төсөөлөх, харах боломжгүй гэнтийн аваар осол байгалийн гамшгийн улмаас учирсан хохиролыг нөхөхтэй холбогдон мөнгөн хөрөнгийг дахин хувиарлах эдийн засгийн харилцаа даатгалын явцад үүснэ.

2.      Гэнтийн аваар осол байгалийн гамшиг нь тодорхой аваар, осол, байгалийн гамшиг нь тодорхой орон зайд хэсэг бүлэг хүмүүс обектыг хамарсан байдаг. Иймээс даатгалын явцад учирсан хохиролын нийт хэмжээг тодорхойлж түүнийг холбогдох хохирогч бүрээр зөв хувиарлаж ноогдуулах үйл ажиллагаа даатгалын явцад хийгдэнэ. Ингэснээр учирсан хохиролыг даатгуулагч нар хамтарч хүлээх хамтийн хариуцлагын зарчим үйлчилэх болно.

3.      Даатгалын төлөө зохих хураамж, хариуцлага хүлээх

4.      Хохиролын хэмжээг мөнгөөр болон биет байдлаар илэрхийлнэ.

5.      Даатгалын хохирлыг нөхөх хөрөнгийн эх үүсвэрийн бүрдэлт, түүний зарцуулалт нь даатгалын үйл ажиллагааны явцуу хүрээнд явагдана.

6.      Учирсан хохиролыг нөхөх үйл ажиллагаа нь эргэлт буцалтгүй, бүр мөсөн байна.

7.      Даатгалын үйл ажиллагаа нь учирч болох аваар, осол, бэрхшээлээс урьдчилан сэргийлхэд чиглэнэ.

Дээр дурдсан онцлог байдал шинж чанарыг үндэслэн даатгалын талаар дараах тодорхойлолтыг өгч болох юм. Тодорхой орон зай, цаг хугацаанд тухайн нутаг дэвсгэрийг хамарсан байгалийн гамшиг, урьдчилан төсөөлөх боломжгүй гэнтийн аваар, осолын улмаас иргэд, аж ахуй нэгжид учирсан хохиролыг нөхөх болон тэдгээрээс урьдчилан сэргийлхэд чиглэсэн мөнгөн хөрөнгийн санг бий болгох, зарцуулахтай холбогдсон эдийн засгийн харилцааг даатгал гэнэ. Даатгалын харилцаа нь тодорхой хязгаарлагдмал хүрээнд явагддаг онцлогтой.

Даатгал зайлшгүй байхын хэрэгцээ нь нэг талаас гэнэтийн үзэгдэл аваарь, ослоос болж учирсан хохиролыг нөхөх шаардлага, нөгөө талаас даатгалд хамрагдах хувийн, ашиг сонирхолоос үүдэн гарсан байна. Даатгал бий болсон төсвийн ачааллыг хөнгөлсөн арга хэмжээ болсон байна. Төрөөс өөрийн үүргийн хүрээнд иргэдэд болон улсын ба хувийн өмчийн аж ахуй нэгжид гэнэтийн аюул, үзэгдэлийн улмаас учирсан хохиролыг төсвөөс нөхөхийн оронд даатгалын үйл ажиллагаагаар шийдвэрлэх боломжтой болсон байна.

Даатгалын харилцаанд даатгагч болон даатгуулагч гэсэн хоёр субъект оролцоно. Даатгалын үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий ашгийн төлөө даатгалын компанийг даатгагч гэнэ. Хууль, тогтоомж болон гэрээний үндсэн дээр даатгалын зүйлээ даатгуулагчид даатгуулсан иргэн, хуулийн этгээдийн даатгуулагч гэнэ.

Даатгалыг дотор нь заавал даатгуулах, сайн дураар даатгуулах гэсэн хоёр хэлбэрээр ангилна. Бүх төрлийн хариуцлагын даатгал болон хуулиар тогтоосон зарим даатгал нь заавал даатгуулах даатгалд орно. Даатгуулагч нь өөрийн санаатай бус үйл ажиллагаанаас гуравдагч этгээдэд учруулж болох хохирлыг даатгалын компаниар нөхүүлэхээр хийсэн даатгалыг хариуцлагын даатгал гэнэ. Жишээ нь авто тээврийн хэрэгслэл, түүнийг өмчлөгч болон жолоочийн хариуцлагын даатгал, орон сууц эзэмшигч болон өмчлөгчийн хариуцлагын даатгал нь заавад даатгуулах даатгалд хамаарна. Даатгалын хамгаалалтанд орох шаардлага зөвхөн хэсэг бүлэг хүмүүс, аж ахуйн нэгжийн бус улсын эрх сонирхолыг хөндөж байгаа бол тийм төрлийн үйл ажиллагааг заавал даатгалд хамруулж, төрөөс зохицуулах болсон байна.

Заавал даатгуулах даатгалыг санаачлагч, зохион байгуулагч нь төр байдаг бөгөөд заавал даатгуулах даатгалын төрөл, датаглын хариуцлагын хамрах хүрээ, даатгагч, даатгуулагчийн харилцан хүлээх үүрэг, хариуцлага болон заавал даатгалын үйл ажиллагаанаас үүдэн гарах бусад бүх харилцааг хуулиар зохицууласан байдаг онцлогтой. Мөн заавал даатгалын систем нь даатгалын объектыг хэсэгчилэн түүвэрлэж сайн дураар сонгож авах биш албан журмаар даатгалд хамруулах албадлагын шинж чанартай байдаг. Иймд даатгалын хамрах хүрээ өргөн байх тул даатгалын хураамж хамгийн бага байх боломжтой байдаг болно.

Хуулиар заавал даатгуулхаар тогтоосноос бусад төрлийн даатгал нь сайн дурин даатгалд хамаарна. Даатгалын харилцаа сайн дурийн үндсэн дээр явагдах тул даатгалын объектыг сонгож авах, учирсан хохиролыг хуваарилах, нөхөх үйл ажиллагаа нь зөвхөн даатгагч, даатгуулагчын хооронд явцуу хүрээнд явагддагаараа заавал даатгалаас онцлогтой. Сайн дурын даатгалын харилцаа нь даатгагч даатгуулагчын хооронд байгуулах гэрээний дагуу зохицуулагдана. Сайн дурын даатгалын гэрээнд даатгал эхлэх, дуусах хугацааг тодорхой заасан байх бөгөөд энэ нь гэрээний хугацаанд даатгагчын хариуцлагыг тодорхойлох эрх зүйн үндэс байдаг. Гэрээг заавал бичгээр хийх бөгөөд түүнийг батлах үндэслэл нь даатгалын баталгаа буюу даатгалын полис юм.

Практик амьдрал дээр сайн дурын тодорхой нэрийн даатгалын талаар даатгагч, даатгуулагчын хооронд гэрээ байгуулах, зуучлах үүргийг даатгалын төлөөлөгч, зуучлагч агентууд гүйцэтгэнэ. Сайн дурын даатгалын гэрээ нь даатгалын хураамжийг төлсөн үес эхлэн хүчин төгөлдөр болдог онцлогтой. Мөн энэ хугацаанаас эхлэн даатгагч даатгалын хохиролыг нөхөх үүрэг хүлээж эхэлнэ.

Даатгал нь гэрээний үндсэн дээр хийгдэх бөгөөд нэг талаас эд хөрөнгө, ашиг сонирхолоор даатгуулж, түүнийхээ төлөө даатгалын хураамж төлж буй даатгуулагч, нөгөө талаас даатгалын хохирлыг нөхөх үүрэг хүлээж байгаа даатгагч нар даатгалын харилцаанд оролцож, гэрээнд заасан үүрэг хүлээж, эрх эдэлнэ.

Даатгалын мөн чанар, онцлог нь түүний ангилалтай шууд холбоотой. Даатгал нь эдийн засгийн тодорхой харилцааны систем болохын хувьд даатгалын харилцаанд оролцогч талуудын хоорондын харилцааг илэрхийлдэг билээ. Иймээс даатгалын ангилалын үндэс нь даатгалын харилцаа мөн.

Даатгалыг дотор нь даатгалын объектын болон даатгалын субъектын хамрах хүрээгээр хоёр ангилж болно. Даатгалын объект буюу даатгагч байгууллагын шинж чанараас улсын, хувийн, хувь нийлүүлсэн гэх мэтээр ангилж болно. Даатгалын субъектын хамрах хүрээгээр даатгалыг дотор нь амь нас, эрүүл мэндийн,  эд хөрөнгийн, хариуцлагын гэж гурав ангилна.

Учирсан хохиролыг нөхөх нөөцийн санг байгуулах, зарцуулах явцад даатгалын эдийн засгийн категори болох мөн чанар нь илэрнэ. Өөрөөр хэлбэл даатгалын эдийн засгийн категори болохыг харуулсан бодит жишээ нь мөнгөн болон бараа материалын хэлбэрээр бий болсон даатгалын сангууд юм. Даатгалын харилцаа гүнзгийрэхийн хэрээр даатгалыг зохион байгуулах эрх зүйн үндэс бүрдэж эхэлсэн байна.

Даатгалын хамрах хүрээг тогтоох, даатгалын нөөцийн санг байгуулах, хохирол нөхөх үйл ажиллагааг юуны өмөн даатгагч, даатгуулагчын хооронд гэрээ байгуулах замаар шийдвэрлэх болсон байна. Даатгал ийнхүү эдийн засгийн чухал категори болохын зэрэгцээ байгалийн бэрхшээл, гамшиг, гэнтийн аваар, ослоос ард иргэдээ хамгаалах төрийн нийгмийн хамгаалалтын хэрэгслэл болсон байна.

ЛЕКЦ 3

Даатгалын байгууллагын зохион байгуулалтын хэлбэрүүд

1. Äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí òºðºë, àíãèëàë, îíöëîã
2. Àðèëæààíû äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí îðëîãî ò¿¿íèé á¿ðòãýë

Äààòãàëûí áàéãóóëëàãûã ¿íäñýí 3 àíãèëíà.

1. Óëñûí áóþó òºðèéí áàéãóóëëàãà

Óëñûí áóþó òºðèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà ãýäýã íü õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð íü óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã äèéëýíõäýý äààòãóóëàã÷èéí íèéãìèéí øèíæòýé ýðñäëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé áàéãóóëëàãûã õýëíý.Óëñûí áóþó òºðèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãûã òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð áóþó òºðººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéãóóëñàí íü òºðººñ äààòãàëûí çàõ çýýëä îðîëöîæ áàéãàà íýã ãîë õýëáýð þì. Ýíý íü äèéëýíõäýý çààâàë äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã áàéãóóëëàãóóä  õàìààðíà.

2. Õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíè

Èðãýí, ÀÀÍÁàéãóóëëàãà, õóâèéí áóþó ººðèéí ºì÷èä ¿íäýñëýí áàéãóóëíà. Õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíè íü äýýðõ äààòãàëûí êîìïàíèàñ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä ÿëãààòàé ìºí äèéëýíõäýý ñàéí äóðûí áþó àðèëæààíû äààòãàë ÿâóóëäàã àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà þì. Æèøýý íü: Èðãýí À,Á,Ä íàð íèéëýí äààòãàëûí êîìïàíè áàéãóóëæýý.

Èðãýí À 200.000.000 òºãðºã, 50.000.000 ãàçàð, 3000.000 òàâèëãà ýä õîãøèë íèéë¿¿ëñýí.

Èðãýí Á 250.000.000 òºãðºã, 45.000.000 òîíîã òºõººðºìæ, 80.000.000 ¿íýëýãäýõ ìàë íèéë¿¿ëñýí.

Èðãýí Ä 180.000.000 òºãðºã, 60.000.000 áàðàà ìàòåðèàë ãýâýë ýõëýëòèéí áàëàíñ áýëòãý.

Ýõëýëòèéí áàëàíñ

À,Á,Ä êîìïàíè

2015.01.01

Õºðºíãº: Ýðãýëòèéí õºðºíãº: ̺íãºí õºðºíãº- 630.000.000 Áàðàà ìàòåðèàë – 60.000.000 Ýðãýëòèéí ñ¿ðýã – 80.000.000 Ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ä¿í – 770.000.000 Ýðãýëòèéí áóñ õºðºíãº: Áèåò õºðºíãº: Ýä õîãøèë – 3000.000 Òîíîã òºõººðºìæ – 45.000.000 Ãàçàð – 50.000.000 Ýðãýëòèéí áóñ õºðºíãèéí ä¿í- 98.000.000 Íèéò õºðºíãèéí ä¿í : 868.000.000

ªð òºëáºð : 0 Ýçäèéí ºì÷- 868.000.000 Íèéò ýõ ¿¿ñâýðèéí ä¿í: 868.000.000

3. Õóâüöààò äààòãàëûí êîìïàíè

Ýíý äààòãàëûã òºðººñ õóâüöààò äààòãàëûí êîìïàíû õóâèéã õóäàëäàõ çàìààð ìºí èðãýä , ÀÀÍÁ çîõèõ çºâøººðëèéí äàãóó áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. Õóâüöààò äààòãàëûí êîìïàíè íü äýýðõ õóâèéí òºðèéí àëü àëüíûõ íü øèíæèéã àãóóëñàí áàéæ áîëíî.Îðóóëñàí õºðºí㺺𺺠õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.Æèøýý íü Èðãýí Ä 5.000.000 ø õóâüöàà ãàðãàí äààòãàëûí êîìïàíè áàéãóóëæýý.Õóâüöààíû íýðëýñýí ¿íý 200 òºã.Òóõàéí ¿åèéí íýãæ õóâüöààíû çàõ çýýëèéí 230 òºã-ººð àðèëæààëàãäàæ áàéñàí ãýâýë áàëàíñ çîõèî.

Ýíãèéí õóâüöàà – 1000.000.000

Íýìæ òºëñºí êàïèòàë – 150.000.000

Àðèëæààíû äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí îðëîãî ò¿¿íèé á¿ðòãýë

Àðèëæààíû äààòãàëûí áàéãóóëëàãà íü áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí íýãýí àäèëààð ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿ð ä¿íä îðëîãî îëæ áàéäàã.Äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí îðëîãî íü äàðààõ îðëîãîîñ á¿ðäýíý.

1. ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé îðëîãî / ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé îðëîãûã õóðààìæûí îðëîãî ãýíý/
2. ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîã¿é îðëîãî / áóñàä îðëîãî îðíî/

Õóðààìæèéí îðëîãî ãýäýã íü àðèëæààíû äààòãàëûí áàéãóóëëàãà äààòãóóëàã÷äààñ òýäíèé ýä õºðºí㺠áîëîí ýäèéí áóñ àøèã ñîíèõëûã / õóóëèíä õàðøëààã¿é/ äààòãàëûí òºëºº àâ÷ áàéãàà òºëáºðèéã õýëíý.

Õóðààìæèéí îðëîãûã 2 õýëáýðýýð àâíà.

1. ̺íãºí õýëáýðýýð
2. ̺íãºí áóñ õýëáýðýýð

̺íãºí õýëáýðýýð õóðààìæûí îðëîãûã àâàõ :

Äààòãàëûí êîìïàíè äààòãóóëàã÷òàé äààòãàëûí ãýðýý áàéãóóëñíû ¿íäñýí äýýð õóðààìæèéí îðëîãî îëîõ áîëîìæ á¿ðäýõ áºãººä óã îðëîãûã äààòãàëûí íýð òºðºë òóñ á¿ðýýð á¿ðòãýíý. Îðëîãî îðæ èðñýí ¿åä:

Äò: ìºíãºí õºðºí㺠- õõõõ

            Êò: õîëáîãäîõ äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

 Õýäèéãýýð òóõàéí êîìïàíû äàíñàíä õóðààìæèéí îðëîãî îðæ èðñýí ÷ ãýñýí áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é áàéäàã ýíý òîõèîëäîëä

Äò: ìºíãºí õºðºí㺠- õõõõ

            Êò: áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

Æèøýý íü :  Õ äààòãàëûí êîìïàíè íýã äààòãóóëàã÷ õàðèóöëàãûí äààòãàëûí òºëáºðò 500.000 òºã òºëñºí áà ¿¿íèé 300.000 òºã-í îðëîãî íü áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é áàéñàí ¿åä

Äò: ìºíãºí õºðºíãº- 500.000

            Êò: õàðèóöëàãûí äààòãàë – 200.000

            Êò: áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é îðëîãî – 300.000

Áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é îðëîãûã äàðààõ áàéäëààð øèéäâýðëýíý.

-        Áàðèìò á¿ðäýæ îðæ èðñýí ¿åä

Äò: áàðèìòûí á¿ðäýë áîëñîí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

Êò: õàðèóöëàãûí äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

-        Óã îðëîãî íü äàíñ àíäóóð÷ îðæ èðñýí ãýðýý áàéãóóëàãäààã¿é ãýõ ìýò øàëòãààíû óëìààñ áóöààñàí áîë

Äò: áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

            Êò: ìºíãºí õºðºí㺠-  õõõõ

-        Áàðèìòûí á¿ðäýë áîëîîã¿é îðëîãûã 75% íü áàðèìò íü á¿ðäýæ îðæ èðñýí áà ¿ëäñýí õýñýã íü äàíñ àíäóóð÷ îðæ èðñýí òóë áóöààæýý.

Äò: áàðèìòûí á¿ðäýë áîëñîí õóðààìæèéí îðëîãî- õõõõ

            Êò: õàðèóöëàãûí äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

Àðèëæààíû äààòãàëûí äàðààõ ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä áàéäàã.

1. Àíõäàã÷ äààòãàë
2. Çýðýãöýý äààòãàë
3. Äàâõàð äààòãàë

Õýðâýý äààòãàëûí êîìïàíè äàâõàð äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã áîë äààòãàã÷ äààòãóóëàã÷ äàðààõ äàíñíû õàðèëöààã õºòëºíº.

1. Äàâõàð äààòãàã÷ äààòãàëûí êîìïàíèé õóâüä:

Äò: àâëàãà – õõõõ

            Êò: äàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

Àâëàãà òºëºãäñºí òîõèîëäîëä:

Äò: ìºíãºí õºðºí㺠- õõõõ

        Êò: àâëàãà – õõõ

2. Äàâõàð äààòãóóëàã÷ äààòãàëûí êîìïàíèéí õóâüä:

Äò: ìºíãºí õºðºí㺠- õõõõ

Êò: äàâõàð äààòãàëûí õóðààìæûí ºãëºã – õõõõ

Êò: õîëáîãäîõ äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

3. Øèëæ¿¿ëñýí òîõèîëäîëä:

Äò: äàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéí ºãëºã – õõõõ

            Êò: ìºíãºí õºðºí㺠- õõõõ

“À” äààòãàëûí êîìïàíè õóðààìæèéí îðëîãîä 50ñàÿ òºãðºã õ¿ëýýí àâñàí áà ¿¿íèé 60%-èéã “Õ” äààòãàëûí êîìïàíè äàâõàð äààòãóóëàõ ãýðýýòýé. À áà Õ êîìïàíè äàíñíû áè÷èëòèéã õèé:

À áà Õ êîìïàíèä ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíû äîòîð òºëáºðèéã øèëæ¿¿ëñýí.

“À” ÄÀÂÕÀÐ ÄÀÀÒÃÓÓËÀÃЧ

Äò: Мºíãºí õºðºí㺠- 50.000.000          Êò: Дàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéí ºãëºã – 30.000.000          Êò: Хîëáîãäîõ äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – 20.000. 000 Äò: Дàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéí ºãëºã – 30.000.000          Êò: Мºíãºí õºðºí㺠- 30.000.000

“Õ” ÄÀÂÕÀÐ ÄÀÀÒÃÀÃЧ

Äò: Аâëàãà – 30.000.000         Êò: Дàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – 30.000.000 Äò: Мºíãºí õºðºí㺠- 30.000.000         Êò: Аâëàãà – 30.000.000

̺íãºí áóñ õýëáýðýýð õóðààìæèéí îðëîãî

Àðèëæààíû äààòãàëûí õóðààæìèéí îðëîãûã äýýðõ áàéäëààð ìºíãºí õýëáýðýýð àâàõààñ ãàäíà ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð áóþó ìºíãºíººñ áóñàä ýä õºðºí㺺ð àâ÷ áîëíî.

1. Äààòãàëûí òºëáºðèéã ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð àâñàí òîõèîëäîëä äàðààõ áàéäëààð á¿ðòãýíý.

Äò: ò¿ð ýçýìøëèéí õºðºí㺠- õõõõ

            Êò: õîëáîãäîõ äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – õõõõ

Æèøýý íü: Õ äààòãàëûí êîìïàíè äààòãóóëàã÷èéí ýä õºðºíãèéã äààòãàã÷ äààòãàëûí õóðààìæèéí òºëáºðò íýã á¿ð íü 580.000 òºã-èéí ¿íýòýé 2ø êîìïüþòåð àâñàí.

Äò: ò¿ð ýçýìøëèéí õºðºí㺠- 1160.000

            Êò: ýä õºðºíãèéí äààòãàëûí õóðààìæèéí îðëîãî – 1160.000

Äýýðõ äààòãóóëàã÷ ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíû äîòîð óã 2 êîìïüþòåðèéã áóöààí àâ÷ ìºíãºí òºëáºðèéã õèéñýí áîë äýýðõ áè÷èëòèéã õèéíý. Õýðâýý ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíû äîòîð äààòãóóëàã÷ òºëáºðèéí îðîíä ºãñºí ýä õºðºíãèéã áóöààí àâ÷ ìºíãºí òºëáºðèéã õèéãýýã¿é áîë óã ýä õºðºíãèéã äààòãàëûí êîìïàíû ýçýìøèëä á¿ð ìºñºí øèëæèæ èðñýí ãýæ ¿çíý. Äàðààõ 2 íºõöºëººð á¿ðòãýëä òóñãàíà.

Äààòãàëûí êîìïàíè õóðààìæèéí òºëáºðò àâñàí óã ýä õºðºíãèéã äîòîîä ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ øèéäâýð ãàðñàí áîë:

1. Äò: õîëáîãäîõ õºðºí㺠- õõõõ

Êò: ò¿ð ýçýìøëèéí õºðºí㺠- õõõõ

2. Äààòãàëûí êîìïàíè õóðààìæèéí òºëáºðò àâñàí ýä õºðºíãèéã öààø íü õóäàëäàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîë

Äò: áàðàà ìàòåðèàë – õõõõ

            Êò: ò¿ð ýçýìøëèéí õºðºí㺠- õõõõ

Äààòãàëûí êîìïàíè óã êîìïüþòåðèéã íýã á¿ðèéã íü 650.000 òºã-ººð õóäàëäñàí.

Äò: ìºíãºí õºðºí㺠- 1300.000

            Êò: áàðàà ìàòåðèàë – 1160.000

            Êò: áàðàà áîðëóóëñíû îëç – 140.000

ЛЕКЦ 4

Даатгалын хураамжийн тооцоолол

1. Даатгалын хураамжийн тухай ойлголт, Даатгалын үйлчилгээний үнийн тухай
2. Даатгалын хураамжийн бүтэц, түүнийг тооцоолох арга
3. Даатгалын хураамжийн тооцооллын онцлогууд
4. Хураамжийг тооцоолох ерөнхий арга
5. Даатгалын төрөл

1. Äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý

ßìàð÷ áàðàà òàâààðûí àäèëààð äààòãàëûí ¿éë÷èëãýý íü ººðèéí ¿íý áîëîîä ºðòºãòýé áàéäàã.Äààòãàëûí ¿íý ºðòºã íü äààòãàëûí õàìãààëëûí ¿¿ðýãòýé þì.Äààòãàëûí òîõèîëäîë ó÷èðñàí ¿åä äààòãàëûí õàìãààëàë íü äààòãàëûí íºõºí îëãîâîð õýëáýðýýð ìàòåðèàëæäàã áàéíà.Äààòãàëûí ¿íý íü äààòãóóëàã÷èéí äààòãàã÷èä òºëºõ õóðààìæèéí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Äààòãàëûí õóðààìæ íü äààòãàëûí ãýðýýã áàéãóóëàõ ¿åä òîãòîîãääîã áºãººä ò¿¿íèé õýìæýý íü ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ò¿¿íèéã õ¿÷èíòýé áàéõ õóãàöààíä ººð÷ëºãääºãã¿é. Õóðààìæèéí õýìæýý íü :

a)     Äààòãàëûí ãýðýýíèé õóãàöààíä ¿¿ñýõ õîõèðëûí íºõºõ

b)     Äààòãàëûí íººö ¿¿ñãýõ

c)      Äààòãàëûí êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºõ

d)     Òîäîðõîé õýìæýýíèé àøèã ãàðãàõ çýðýãò õ¿ðýëöýõ¿éö áàéõ ¸ñòîé.

Õóðààìæèéí õýìæýýíèé äîîä õýìæýý íü ÿäàæ ýõíèé 2-ûã íºõºõ¿éö áàéõ ¸ñòîé.

Äààòãóóëàã÷äèéí òºëºõ õóðààæìèéí õýìæýý áóþó äààòãàëûí õàìãààëëûí ¿íèéí äîîä õýìæýý íü îëãîãäîæ áóé íºõºí îëãîâîð áîëîîä äààòãàëûí êîìïàíèéí çàðäëûí õýëáýðýýð òîäîðõîéëîãääîã.

¯íèéí ò¿âøèí èéì áàéõ òîõèîëäîëä äààòãàëûí êîìïàíèé ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíààñàà ÿìàð ÷ àøèã îëæ ÷àäàõã¿é þì.Äààòãàëûí ¿íèéí äýýä õýìæýý íü 2 õ¿÷èí ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãääîã.

-        Äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýí ýðýëòèéí  õýìæýý /çàõ çýýëä áàãà áàéãàà /

-        Áàíêíû õàäãàëàìæèéí õ¿¿ãèéí õýìæýý

Õýðýâýý òóõàéí äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò ñàéòàé áºãººä äààòãàëûí êîìïàíèé òîî îëîí áèø òîõèîëäîëä òîäîðõîé õóãàöààíû òóðøèä äààòãàëûí õóðààìæèéã ºíäºð õýìæýýíä áàðèõ áîëîëöîî áèé.Äààòãàëûí õóðààìæ ºíäºð áàéõ òîõèîëäîëä äààòãóóëàã÷èä íü áóñàä äààòãàëûí êîìïàíèóäàä õàíäàõ áîëíî.ßíç á¿ðèéí äààòãàëûí òºðë¿¿ä äýõ îðëîãûí õýìæýý íü òîãòìîë áàéäàã áºãººä óã äààòãàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé àìüäðàõ áóþó îðøèí òîãòíîõ õóãàöààíààñ õàìààðäàã.Äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿äèéí òîî íü áàðàà òàâààðûí íýð òºð뺺ñ áàãà áàéäàã áîëîõîîð äààòãàëûí çàõ çýýë íü øèð¿¿í ºðñºë人í äóíä áàéäàã.ªðñºë人íèé ¿íäñýí õýðýãñýë íü øèíýýð ¿¿ñ÷ áóé øààðäëàãóóäûã õàíãàõóéö äààòãàëûí òºðë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîõ ÿâäàë áàéäàã.Äààòãàëûí óëàìæëàë áîëñîí òºðë¿¿ä äàõü ºðñºë人í íü äàðààõ ÷èãëýëýýð õèéãääýã.

1. Äààòãóóëàã÷èéí ñîíèðõëûã òàòäàã ÿíç á¿ðèéí ýðñäëèéã õîñëóóëñàí äààòãàëûí ãýðýý áîëîâñðóóëíà.
2. Áóñàä äààòãàëûí êîìïàíèóäààñ õóðààìæàà áàãà áàéëãàõ
3. ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çýðýã áîëíî.

2. Äààòãàëûí õóðààìæèéí á¿òýö, ò¿¿íèéã òîîöîîëîõ àðãà

Äààòãàëûí õóðààìæ íü ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí õóâüä òîäîðõîé á¿òýöòýé áàéäàã áà á¿ðä¿¿ëýã÷ ýëåìåíò¿¿ä íü äààòãàã÷èéí õ¿ëýýñýí á¿õ ¿¿ðã¿¿äèéã ñàíõ¿¿æë¿¿ëýõýä õ¿ðýëöýõ¿éö áàéõ ¸ñòîé. Äààòãàëûí õóðààìæ íü:

1. Öýâýð õóðààìæ
2. Äààòãàëûí êîìïàíèé çàðäëûã íºõºõ íýìýãäýë
3. Àøãèéí íýìýãäýë îðíî.

Öýâýð õóðààìæíü  õîõèðëûã íºõºõ çîðèóëàëòòàé áºãººä äààòãàëûí ¿íèéí õýìæýýã òîãòîîõ ¿åä ¿¿ñ÷ áîëîõ õîõèðëûí õýìæýý òîäîðõîéã¿é áàéäàã. Èéìä ºíãºðñºí õóãàöààíû òóðøèä òîõèîëäîæ áàéñàí õîõèðëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéí ¿íäñýí äýýð õîõèðîë ¿¿ñýõ ìàãàäëàë, õîõèðëûí õýìæýý òàðõàëòûã òîäîðõîéëäîã. Ýêâèâàëåíò çàð÷ìûí äàãóó õóðààìæèéí ìèíèìóì õýìæýý íü õ¿ëýýãäýæ áóé õîõèðëûí õýìæýý áóþó öýâýð õóðààìæ áîë:

            Äààòãàëûí õóðààìæ = öýâýð õóðààìæ         

Ãýõäýý ýíý íü õîõèðëûã á¿ðýí íºõºõºä õ¿ðýëöýýòýé áàéäàãã¿é. ßìàð ÷ ñàéí ìýäýýëýëòýé áàéñàí áîäèò õîõèðîë íü õ¿ëýýãäýæ áàéñíààñ äàâæ ãàðàõ ÿâäàë íèéò õîõèðëóóäûí 50% -ä òîõèîëääîã íü áàòëàãäñàí áàéäàã.

Õàðèëöàã÷äàä íàéäâàðòàé äààòãàëûí áàòàëãààã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä öýâýð õóðààìæèí äýýð äààòãàëûí íýìýãäëèéã õèéäýã áàéíà.Óã íýìýãäýë íü áîäèò õîõèðëûí õýìæýý òîîöîîëæ áàéñíààñ èõ ãàðàõ ¿åä òýð çºð¿¿ã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çîðèóëàëòòàé þì.

Äààòãàëûí êîìïàíèé çàðäëûí íýìýãäýë íü ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºõ ¿¿ðýã á¿õèé õóðààìæèéí á¿ðä¿¿ëýã÷ þì.Äààòãàëä äààòãàëûí êîìïàíèé çàðäàë áîëîîä àøãèéã áàãòààñàí òýð íýìýãäëèéã à÷ààëàë ãýæ íýðëýíý.

Àøãèéí íýìýãäýë íü ººðèéí õºðºíãºä íîãäîõ õ¿¿ áºãººä õºðºí㺠ýçýìøèã÷äèéí ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëñíèé óðàìøóóëàë þì.

Äààòãàëûí õóðààìæèéí òîîöîîëëûí îíöëîãóóä

Äààòãàëûí ãýðýý ãýäýã áîë äààòãóóëàã÷ õóðààìæ òºëæ äààòãàã÷ íü äààòãàëûí íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä äààòãàëûí íºõºí îëãîâîð õèéõ ¿¿ðýãòýéãýýð 2 òàëûí áàéãóóëñàí ãýðýý þì.Äààòãàëûí ãýðýý íü äààòãàëûí ãýðýý ãýäýã óòãàà õàäãàëàõûí òóëä ò¿¿íä ãýíýòèéí ÷àíàðòàé ýëåìåíò áàéõ ¸ñòîé.Ãýíýòèéí ÷àíàð íü äààòãàã÷ äààòãóóëàã÷èéí àëü àëüíûõ íü õóâüä îðøèõ ¸ñòîé.ªºðººð õýëáýë äààòãàëûí õóãàöààíû õýäèéä íü ÿìàð õýìæýýòýé õîõèðîë ¿¿ñýõ òàëààð ìýääýãã¿é. ¯¿íèé óëìààñ äààòãóóëàã÷ íü óã äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíèéõýэ òàëààð ÷ òýð, äààòãàëûí òîõèîëäîë ¿¿ñýõ òàëààð ÷ òýð á¿ðýí ìýäýýëýëã¿é áàéæ áîëíî.

Èéìä äààòãàëûí õóðààìæèéã òîîöîîëîîõ ¿åä ãýíýòèéí òîõèîëäëóóäûã õýìæýýíèé õóâüä íь ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.Ýíý íü ìàãàäëàëûí áîëîí ìàòåìàòèê ñòàòèñòèêèéí îíîë äýýð ¿íäýñëýãäñýí àðãóóäûã õýðýãëýõýä õ¿ðãýäýã.

Äýýð äóðüäñàí îíöëîãóóäûã íü õàðãàëçàí äààòãàëûí õóðààìæèéã òîîöîîëîõ àðãà çàð÷ìóóäûã ýðñäëèéí îíîë áîëîí àêòóàð òîîöîîíû îíîë ãýäýã ìàòåìàòèêèéí ñàëáàðò òóñãàéëàí àâ÷ ¿çäýã.

Õóðààìæèéã òîîöîîëîõ åðºíõèé àðãà

            Ýðñäëèéí îíîëîîð äààòãàëûí ãýðýýíèé äàãóó òºëºãäºõ íºõºí îëãîâîðîîð íü òîõèîëäëûí õýìæýýòýé áàéäàã.¯¿íýýñ ¿¿äýí á¿õ ãýðýýíèé äàãóó òºëæ áîëîõ íºõºí îëãîâðûí õýìæýý ÷ ìºí òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé áàéæ áîëíî.Äààòãàã÷èä äààòãàëûí ãýðýýíèé õóðààìæèéã òîîöîîëîõäîî 100% - ñ áàãà ÷ ò¿¿íä äºõñºí ò¿âøèí á¿õèé õóðààìæààð íºõºí îëãîâðûí çàðäëààñ äàâàõ áàòàëãàà áóþó àþóëã¿éí áàòàëãààã õàðèóöàõ áîëíî.Àìüäðàë äýýð àþóëã¿éí áàòàëãààíû õýìæýý íü 85%-99% áàéäàã.

Öýâýð õóðààæèéí õýìæýý íü äààòãàëûí ¿íýëãýýã ýðñäëèéí ò¿âøèíã èëýðõèéëýã÷ êîýôôèöèåíòýýð ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿ þì.

Öýâýð õóðààìæèéí õýìæýý òýíö¿¿ = äààòãàëûí ¿íýëãýýíèé ðèñêèéí ò¿âøèí  ðèñêèéí êîýôôèöèåíò

Ýíý êîýôôèöèåíòèéã íåòòî òàðèô ãýæ íýðëýäýã.

Íåòòî – ýðñäýë ãàðàõ ìàãàäëàë

Òàðèô- ýðñäëèéí õýìæýý

Èõýíõ òîõèîëäîëä íåòòî òàðèô íü äààòãàëûí ¿íýëãýýíèé òîäîðõîé õóâü áàéäàã áºãººä ýíý òîõèîëäîëä òîìü¸î íü äàðààõ õýëáýðòýé áàéíà.

Öýâýð õóðààìæèéí õýìæýý = Äààòãàëûí ¿íýëãýý

Öýâýð õóðààìæ íü íèéò õóðààìæèéí èõýíõ õýñãèéã ýçýëäýã áºãººä íèéò õóðààìæèéã äààòãàëûí ¿íýëãýýã äààòãàëûí òàðèôààð ¿ðæ¿¿ëñýíýýð òîäîðõîéëæ áîëíî.Äààòãàëûí íèéò õóðààìæèéã òîäîðõîéëäîã òýð ¿ðæèã÷èéã áðóòòî òàðèô ãýíý.

Äààòãàëûí õóðààìæ = äààòãàëûí ¿íýëãýý

Áðóòòî òàðèô íü äààòãàëûí õóðààìæòàé àäèë á¿òýöòýé áàéäàã áºãººä öýâýð õóðààìæèéã èëýðõèéëñýí íåòòî òàðèô áîëîí äààòãàëûí êîìïàíèé çàðäëûã èëýðõèéëñýí äààòãàëûí íýìýãäëèéã àãóóëíà.

Áðóòòî òàðèòô /%/ = íåòòî òàðèô /%/ + íýìýãäýë /%/          äààòãàëûí êîìïàíèé çàðäëûí íýìýãäýë

Áðóòòî òàðèô  äîòîðõ íýìýãäýë íü F ãýæ òýìäýãëýãääýã áºãººä õóâèàð èëýðõèéëýãääýã.

F =  +

Íýìýãäëèéí õýìæýý íü áðóòòî òàðèôèéí áðóòòî òàðèô äîòîðõ íýìýãäëèéí õóâèàð ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿.

Áðóòòî òàðèô = íåòòî òàðèô + áðóòòî òàðèô  F

Íèéò õóðààìæ = íåòòî òàðèô + íèéò õóðààìæ F  áà

Áðóòòî òàðèô =

Ýíý òîìü¸î íü äààòãàëûí á¿õ òºðë¿¿ä äýõ áðóòòî òàðèôèéí òîîöîîëîëä õýðýãëýãääýã.Ãàãöõ¿¿ äààòãàëûí òºðºë áîëãîíä íåòòî òàðèôèéã áîäîõ àðãóóä íü ººð ººð áàéäãèéí ó÷èð íü õºðºíãèéí áîëîí õàðèóöëàãûí äààòãàë íü ýðñäýëòýé äààòãàëûí òºðºëä òîîöîîãääîã áîë õóâèéí äààòãàë íü õóðèìòëàëûí øèíæòýé äààòãàë þì.Ýðñäýëòýé äààòãàëûí òºðºëä íåòòî òàðèôèéã äàðààõ áàéäëààð òîîöîîëíî.Äààòãàëûí ñòàíäàðòûã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëòèéí øèíæèëãýýíä àøèãëàíà. ¿¿íä:

N -  äààòãàãäñàí îáúåêòèéí òîî õýìæýý

M – äààòãàëûí òîõèîëäëûí òîî

C_{B –} íºõºí îëãîâðûí äóíäàæ õýìæýý

C_C – äààòãàëûí ¿íýëãýýíèé äóíäàæ õýìæýý òóñ òóñ áîëíî.

Äààòãàëûí òîõèîëäîë À ¿¿ñýõ ìàãàäëàë íü:

Ð_(À)=
Æèøýý íü:

Äààòãàëûí ñòàòèñòèêààñ ¿çâýë äààòãàñàí 100 îáúåêòîîñ 3 íü á¿ðýí õýìæýýíèé ñ¿éðýë á¿õèé õîõèðîë àìñäàã ãýâýë õîõèðîë ó÷ðàõ ìàãàäëàë íü:

Ð_{(á¿ðýí ñ¿éðëèéí õîõèðîë)}=  áàéíà.

Äààòãàëûí îáúåêò á¿ð 200000 òºãðºã á¿õèé ¿íýëãýýòýé äààòãóóëñàí ãýâýë íèéò õîõèðëûí õýìæýý íü 600000 òºãðºã áàéíà.

äààòãàëûí íèéò õóðààìæ

òºãðºã

Äààòãàëûí õóðààìæèéí õýìæýý íü 600.000 òºãðºã áàéíà. Íèéò õîõèðîë 600.000 òºãðºã, äààòãóóëñàí îáúåêòûí òîî 100-ä õàðüöóóëáàë ººð ººð õýëáýë äààòãóóëàã÷ á¿ð 600.000 òºãðºãòýé òýíöýõ õóðààìæ òºëñºí òîõèîëäîëä äààòãàëûí êîìïàíèéí ¿¿ñýõ õîõèðîëûã áàðàãäóóëæ ÷àäíà ãýñýí ¿ã þì. Ãýâ÷ äààòãàëûí íºõºí îëãîâîð äààòãàëûí ¿íýëãýýíýýñýý çºðºõ òîõîëäîëä áàéäàã.¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí çàñâàðëàõ èòãýëö¿¿ð Ê-ã õýðýãëýäýã áºãººä ò¿¿íèéã äóíäàæ íºõºí îëãîâðûã äààòãàëûí äóíäàæ ¿íýëãýýòýé õàðüöóóëñíààð îëäîã.

¯¿íä Ñ_â , Ñ_Ñ íü äóíäàæ íºõºí îëãîâðîîð áîëîí äààòãàëûí ¿íýëãýýíèé õýìæýý þì. Èéìä äààòãàëûí õóðààìæèéí íåòòî òàðèôûí õýìæýý äàðààõ õýëáýðòýé áàéíà.

P_(A)

Äààòãàëûí òîõèîëäîëä ¿¿ñýõ ìàãàäëàë íü äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñýý çºðºõ òîõèîëäëûã òîîöîõûí òóëä T_O –ò ðèñêèéí íýìýãäýë áóþó äåëüòà íýìýãäëèéã õèéäýã.Äåëüòà íýìýãäýë íü 3-í ¿ç¿¿ëýëòýýñ õàìààðäàã.

1. Äààòãàë õèéãäýõ õóãàöààí äàõü íèéò ãýðýýíèé òîî –n
2. ͺõºí îëãîâðûí äóíäàæ õýëáýëçýë R_B
3. Àþóëã¿éí áàòàëãàà áóþó äààòãàëûí õóðààìæóóä íü íºõºí îëãîâîðòîî õ¿ðýëöýõ ìàãàäëàë

R_B ¿ç¿¿ëýëòèéí òàëààð ìýäýýëýë ¿ã¿é òîõèîëäîëä äåëòà áà ýðñäëëèéí íýìýãäëèéã ººð òîìú¸îãîîð îëíî.

Õýðýâ Ð_(À), Ñ_Â áîëîîä Ñ_Ñ òàëààð áîäèò ìýäýýëýë ¿ã¿é òîõîèîëäîëäêîôôèöèåíò 3-òàé òýíö¿¿ ãýæ ¿çíý.

Íåòòî òàðèôûí òîîöîîëîõ àðãààñ õàìààðñàí äààòãàëûí íýìýãäýë

Äààòãàëûí òºðºë

1. Õóâèéí äààòãàë / àìüäðàëûí äààòãàë/
2. Ýä õºðºí㺠áà õàðèóöëàãûí äààòãàë / îëîí òºðëèéí äààòãàëûí ýðñäýë á¿õèé äààòãàëûí òºðë¿¿ä, õîâîð òîõèîëäîë á¿õèé òîì ýðñäëèéí äààòãàë/

Äààòãàëûí òºðë¿¿ä

Àìüäðàëûí äààòãàë	Îëîí òºðëèéí ðèñê á¿õèé äààòãàëûí òºðë¿¿ä	Õîâîð òîõèîëäîë á¿õèé òîì ýðñäëèéí äààòãàë
-        Òîäîðõîé õóãàöààíä àìüäðàõ äààòãàë -        Àìü íàñíû äààòãàë -        Ðåíò òºëäºã á¿õ òºðëèéí äààòãàë. ¯¿íä / òýòãýâðèéí, òàõèð äóòóó áîëîõ ìºí àñðàã÷òàé áîëîõ/	-        Õóâèéí äààòãàë -        Ãýíýòèéí îñëûí äààòãàë -        Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí äààòãàë -        Õóâü õ¿ì¿¿ñýýñ ýä õºðºí㺠áà õàðèóöëàãûí äààòãàë -        Ãýðèéí ýä õîãøëûí äààòãàë -        Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéí áà ò¿¿íèé ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë	-        Àæ ¿éëäâýðèéí îáúåêòûí äààòãàë -        Íèñýõèéí áà ñàíñàðûí äààòãàë -        Áàéãàëèéí ãàìøãèéí äààòãàë

Äààòãàëûí òºðë¿¿äèéí íåòòî òàðèôûí òîîöîîëëûí îíöëîãóóä

Ãýíýòèéí òîõèîëäîë íü õ¿íèé àìüäðàëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû ìàãàäëàëûí øèíæèëãýýíýýñ õàìààðäàã, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà óðò

Íýãýí òºðëèéí îëîí òîîíû îáúåêò áîëîí òýäãýýðèéí òàëààðõ ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë /info/

Äààòãàëûí òîõèîëäëóóä ìàø õîâîð ó÷èðäàã / õýäýí æèëä 1 óäàà/ äààòãàëûí îáúåêòèéí òîî íü õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã.

Íåòòî òàðèô òîîöîîëîõ îíöëîãóóä

Íàñ áàðàëòèéí äåìîãðàô òàáëèö àøèãëàäàã. Óðò õóãàöààíû ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîîëëûí àðãà õýðýãëýäýã.

Äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ¿íäñýí òàðèô äýýð òîäîðõîéëäîã.

Íåòòî òîîöîîëîëä îëîí 10-í æèëèéí ñóäàëãàà àæèãëàëò àøèãëàäàã. Îëîí óëñûí õàìæòûí àæèëëàãàà òàðèô áîëîí æóðìûí õóâüä.

ЛЕКЦ 5

Äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áà õÿíàëò

1. Даатгалын эрх зүйн харилцааны тухай
2. Сайн дурын даатгал болон заавал даатгалын тухай
3. Даатгалын гэрээ болон нөхөн олговрын тухай
4. Даатгалын байгууллагын төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийн тухай

            Ìàíàé óëñàä äààòãàëûí õàðèëöàà íü Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëü áîëîîä äààòãàëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëàãäàíà.Èðãýä õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºí㺠áîëîîä õóóëüä õàðøëààã¿é ýä õºðºíãèéí áóñ àøèã ñîíèðõëûí äààòãàëûí õàðèëöààã äààòãàëûí õóóëèàð çîõèöóóëíà.Õóóëèéí äàãóó äààòãàë íü àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãà èðãýäèéí ýä õºðºí㺠áîëîí õóóëüä õàðøëààã¿é ýä õºðºíãèéí áó àøèã ñîíèðõîë áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ äààòãàõ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.Èéìä äààòãàëûí õàðèëöààíû çé¿ íü ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ àøèã ñîíèðõîë áàéíà.

Äààòãàë íü ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ìºí çààâàë äààòãàõ õýëáýðòýé áàéäàã áîëîîä çààâàë äààòãàõ á¿õ òºðëèéí õàðèóöëàãûí áîëîí õóóëèàð òîãòîîñîí áóñàä òºðëèéí äààòãàë õàìààðàãäàõ áºãººä ñàéí äóðûí äààòãàëä çààâàë äààòãàëààñ áóñàä á¿õ òºðëèéí äààòãàëûí àâ÷ ¿çíý.

Õóóëèíä àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä , àøèã ñîíèðõëûí äààòãàë ãýäýã íü èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñ áîëîí àøèã ñîíèðõîëä ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðîë, òîõèðîëöñîí áîëçëûã äààòãàëûí êîìïàíèàð íºõ¿¿ëæ òºë¿¿ëýõýýð òîõèð÷ õèéñýí õýëöýë, õàðèóöëàãûí äààòãàëûã äààòãóóëàã÷ íü ººðèéí ñàíààòàé áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ó÷ðóóëæ áîëîõ õîõèðëûã äààòãàëûí êîìïàíèàñ íºõ¿¿ëýõýýð òîõèð÷ õèéñýí õýëöýë ãýæ çààñàí áàéíà.

Äààòãàã÷ äààòãóóëàã÷ õî¸ðûí áàéãóóëñàí äààòãàëûí ãýðýý íü õóðààìæ òºëºãäñºíèé äàðààõ ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöîãäîíî.Àìü íàñ ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áóñàä àøèã ñîíèðõëûí äààòãàëûí ãýðýýíèé ¿ðãýæëýõ õóãàöààã äààòãàã÷ äààòãóóëàã÷ íàð òîõèðîëöîí òîãòîîäîã.Áóñàä á¿õ òºðëèéí äààòãàëûí ãýðýýíèé õóãàöààã õóóëèíä áóþó ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë 365 õîíîãîîñ èë¿¿ã¿é áàéäàã áºãººä õóãàöàà íü äóóññàí òîõèîëäîëä äààòãàëûí ãýðýý äóóñãàâàð áîëäîã.Äààòãàã÷ ìºí äààòãóóëàã÷ íü äàìïóóðñàí ìºí òàòàí áóóãäñàí, ø¿¿õýýñ äààòãàëûí ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîãòîîñîí, äààòãàãäñàí õºðºí㺠íü ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õóðààãäñàí òîõèîëäîëä äààòãàëûí ãýðýý ìºí äóóñãàâàð áîëíî.Äààòãàã÷èéí áóðóóãààñ ìºí äààòãàëûí ãýðýý õóãàöààíààñ ºìíº öóöëàãäñàí òîõèîëäîëä äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí á¿õ õóðààìæèéã äààòãàã÷ íü äààòãóóëàã÷èä ýðã¿¿ëýí òºëíº.

Äààòãàã÷ íü õóóëüä áîëîí ãýðýýíä çààñàí íºõöºëèéí äàãóó äààòãóóëàã÷èéí ãàðãàñàí ºðãºäºë, äààòãàëûí áàòàëãàà, õîõèðëûí òîäîðõîéëîëò, àêò, ìàòåðèàë, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéí ¿íäñýí äýýð íºõºí îëãîâîð ºãíº.

Äààòãàã÷èéí íºõºí îëãîâîð áîëîí äààòãóóëàã÷èéí ãàðãàñàí àðãàã¿é çàðäëûí íèéëáýð íü äààòãàëûí ¿íýëãýýíýýñ õýòðýõ ¸ñã¿é. Ãýðýýíä çààñàí òîõèîëäîëä íºõºí îëãîâðûã äààòãóóëàã÷èéí áóðóóãààñ õîõèðñîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä øóóä îëãîæ áîëíî.Äààòãóóëàã÷ íàñ áàðñíû äàðààãààð òîõèîëäîë ó÷èðâàë íºõºí îëãîâðûã ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû áóþó ãýðýýñëýë äýõ ºâ çàëãàìæëàã÷èä îëãîíî.

Ãýðýýíä çààñàí ýðñäëèéí óëìààñ äààòãóóëàã÷èéí õºðºí㺠á¿ðýí ñ¿éðñýí òîõèîëäîëä íºõºí îëãîâðûã 100%, ººðèéí áóðóóãààñ á¿ðýí ñ¿éðâýë íºõºí îëãîâðûã 80%-èàð áîäîæ îëãîíî.ªºðèéí áóðóó íü ñàíàìñàðã¿é ¿éëäëèéí ¿ð äàãàâàð áàéõ ¸ñòîé.

Äààòãóóëàã÷èéí áóðóóãààñ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ó÷èðñàí õîõèðëûã äààòãàëûí ¿íýëãýýíä áàãòààæ æèíõýíý õîõèðëûí 80%-èàð òîîöîæ íºõºí îëãîâðûã îëãîíî.Õàðèí äààòãàëûí õóðààìæèéí çàðèì õýñãèéã òºëººã¿é áàéõ òîõèîëäîëä íºõºí îëãîâðûã òºëñºí õóðààìæèíä íü íîãäîõ õýìæýýãýýð íü õóâü òýíö¿¿ëýí áîäîæ îëãîíî.Äààòãóóëàã÷ ó÷èðñàí õîõèðëûí òóõàé 72 öàãèéí äîòîð ìýäýãäýõ ¸ñòîé áàéäàã.

Äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ øàëãóóð íü äààòãàëûí êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí, òºëáºðèéí ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò þì.Äààòãàëûí êîìïàíèéí ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä õýìæýý 100 ñàÿ òºãðºã áàéõ áºãººä óã ä¿ðìèéí ñàí íü çýýëèéí õºðºí㺠áàéõ ¸ñã¿é.

Õºðºí㺠= Ýçäèéí ºì÷

Õóðààìæèéí íèéò îðëîãîîñ äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí äàâõàð äààòãàëûí õóðààìæèéã õàññàíààð îëñîí öýâýð îðëîãîîñ 60%-èàð òîîöîæ äààòãàëûí íººöèéí ñàíã áàéãóóëíà.

Õóðààìæèéí îðëîãî  Äàâõàð äààòãàëûí õóðààìæ  Öýâýð õóðààìæ  60%  Íººöèéí ñàí

Òàéëàíò æèëèéí áîëîí õ¿ëýýãäýæ áóé íºõºí îëãîâðûã íººöèéí ñàíãààñ îëãîíî.Òàéëàíãèéí õóãàöààíä îëãîãäîîã¿é íºõºí îëãîâðîîð áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí àæèëëàãààíû çàðäëûã õ¿ëýýæ áàéãàà íºõºí îëãîâîðò õàìààðóóëàí òîîöîæ íººöºëáºë çîõèíî.

Äààòãàëûí êîìïàíè íü ñóë ÷ºëººòýé áàéãàà ìºíãºí õºðºí㺺  õºðºí㺠îðóóëàëòàíä àøèãëàæ áîëäîã áºãººä õóóëèíä ¿íýò öààñ, õºðºí㺠îðóóëàëòàíä çîðèóëàãäàõ õºðºíãèéí õýìæýý íººöèéí ñàíãèéí 30 õ¿ðòýëõ õóâü áàéíà ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Õºðºí㺠îðóóëàëò = ͺºöèéí ñàí  30%

Ä¿ðìèéí áîëîí íººöèéí ñàíãèéí íèéëáýðèéã äààòãàëûí õóðààìæèéí íèéëáýð îðëîãûí õýìæýýíä õàðüöóóëñàí õàðüöààãààð äààòãàëûí êîìïàíèé òºëáºðèéí ÷àäâàðûã òîäîðõîéëíî.

Òºëáºðèéí ÷àäâàð =

Õàðèí äààòãàëûí êîìïàíèéí ä¿ðìèéí áîëîîä íººöèéí ñàíãèéí õºðºí㺺ñ àðèëæààíû çýýë îëãîõûã õîðèãëîíî.

ЛЕКЦ 6

Äààòãàëä õýðýãëýãääýã ¿íäñýí îéëãîëò, íýð òîìú¸îíóóä

1. Даатгалын нэр томьёонуудыг хэрэглэх шаардлага
2. Даатгалын үйл ажиллагааны ерөнхий нөхцөл, нийтлэг зарчмыг илэрхийлсэн нэр томъёололууд
3. Даатгалын нөөцийн санг бий болгохтой уялдсан нэр томъёонууд нь
4. Олон улсын даатгалын үйл ажиллагааны нэр томъёолол нь

Даатгалын нөөцийн санг байгуулах, учирсан хохирлын хэмжээг зөв тодорхойлж, түүнийг нөхөж олгохын тулд даатгалын нэр томъёог сайн мэдэх нь чухал байдаг. Даатгал нь өөрийн гэсэн мэргэжлийн нарийн нэр томъёотой бөгөөд тэдгээр нь тус бүрдээ даатгалын нөөцийн санг байгуулах, түүнээс хохиролыг нөхөж олгох үйл явцын тодорхой үе шатанд үүсэх даатгалын харилцааг илэрхийлнэ. Даатгалын нэр томъёог дотор нь дараах дөрвөн хэсэгт хуваан авч үзэж болно.Үүнд:

1.      Даатгалын үйл ажиллагааны ерөнхий нөхцөл, нийтлэг зарчмыг илэрхийлсэн нэр томъёонууд,

2.      Даатгалын нөөцийн санг бий болгохтой уялдсан нэр томъёонууд

3.      Даатгалын нөөцийн санг зарцуулахтай холбоо бүхий нэр томъёонууд

4.      Олон улсын даатгалын үйл ажиллагааны нэр томъёололууд

1.      Даатгалын үйл ажиллагааны ерөнхий нөхцөл, нийтлэг зарчмыг илэрхийлсэн нэр томъёолол нь:

Даатгалын харилцаанд оролцогч талууд, тэдгээрийн үйл ажиллагаанаас үүдэн гарах харилцааг илэрхийлнэ. Даатгалын харилцаанд даатгуулагч, даатгагч хоёр оролцоно. Хууль болон гэрээний үндсэн дээр даатгалын зүйлээ даатгагчид даатгуулдж, түүнийхээ төлөө зохих хураамж төлж, даатгалд хамрагдсан зүйлд учирсан хохирлыг нөхүүлэх эрх бүхий иргэн, хуулийн этгээдийг даатгуулагч гэнэ. Даатгуулагч нь тодорхой хэмжээний даатгалын ашиг сонирхойлтой байх бөгөөд тэр нь даатгагч болон даатгуулагчийг даатгалын  харилцаанд оруулах гол үндэс болдог байна.

Даатгагч гэдэг нь хууль тогтоомжийн дагуу даатгалын үйл ажиллагаа явуулж, даатгалын хохиролыг нөхөх үүрэг хүлээсэн ашгийн төлөө ажилладаг хуулийн этгээд болох даатгалын компаниг хэлнэ

Даатгалын зүйл гэдэг нэр томъёололд эд хөрөнгө болон хууль тогтоомжинд харшлаагүй эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхолыг оруулж ойлгоно.

Даатгагдсан гэдэг нь ать нас, эрүүл мэнд, хөдөлмөрийн чадвараа даатгуулсан иргэнийг хэлнэ. Энэ тохиолдолд хүний амь нас, эрүүл мэнд, хөдөлмөрийн чадвар нь даатгалын зүйл мөн.

Даатгалын хамгаалалт гэдэг  ойлголтыг өргөн утгаар нь авч үзвэл энэ нь байгалийн элдэв үзэгдэл, гэнтийн аваарь ослын улмаас материаллаг үйлдвэрлэл болон хүний ахуй амьдралд учирсан хохирлыг даван туулах, нөхөхтэй уялдан гарч буй эдийн засгийн харилцааны онцгой хэлбэр мөн. 

Эд хөрөнгийн даатгалын ашиг сонирхол нь даатгагдсан эд хөрөнгийн үнийн дүнгээр хэмжигдэнэ. Материаллаг эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах захиран зарцуулахтай холбогдож үүсэхээс бусад бүх төрлийн ашиг сонирхлын харилцааг эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхол гэнэ. Үүнд амь нас, эрүүл мэндийн, хариуцлагын зэрэг даатгал хамаарна.

Даатгалын хариуцлага гэдэг томъёолол нь даатгалын зүйлд учирсан хохирлыг төлж, даатгагчаас даатгалын нөхөн олговрыг олгох үүргийг илэрхийлнэ.

Даатгалын харилцааны явцад даатгагч, даатгуулалч хоёр даатгалын зүйлийн талаар тохиролцоонд хүрч, энэ тухай даатгалын гэрээ байгуулсанаар даатгалын үйл ажиллагаа эхэлдэг билээ. Үүнтэй холбогдож даатгалын баталгаа гэдэг томъёоллыг хэргэлдэг болно. Даатгуулагчын эд хөрөнгө, ашиг сонирхлыг даатгасныг баталж, даатгагчаас олгох даатгалын нөхцөлийг тусгасан албан ёсны баримт бичгийг даатгалын баталгаа гэнэ. Даатгалын баталгаа нь даатгалын гэрээ байгуулагдсан болон түүнд тусгагдсан даатгалын нөхцөлийг баталгаажуулж байгаа хэрэг юм. Даатгалын баталгааг мөн даатгалын гэрээ, даатгалын полис гэж нэрлэх нь ихээхэн түгээмэл байдаг болно.

2.      Даатгалын нөөцийн санг бий болгохтой уялдсан нэр томъёонууд нь:

            Даатгалын үйл ажиллагааны харилцааны онцлогийг илэрхийлэх чухал хэрэгслэл байдаг болно. Даатгалын үнэлгээ гэдэг нэр томъёоллын утгыг зөв ойлгож, хэрэглэхээс даатгалын хураамж болон нөөцийн сангийн хэмжээг тогтоох явдал шууд шалтгаална.Даатгуулж байгаа эд хөрөнгийн болон эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхлын мөнгөн илэрхийлэлийн хэмжээг даатгалын үнэлгээ гэнэ. Өөрөөр хэлбэл даатгалын үнэлгээ нь даатгалын эрсдэлийг үнэлэх хэмжүүр мөн. Даатгалын үнэлгээг даатгагч болон даатгуулагч харилцан тохиролцож гэрээнд туслана. Олон улсын практикт даатгалын үнэлгээ гэхийн оронд даатгалын өртөг гэсэн томьёололыг өргөн хэрэглэх болжээ.

Даатгалын үнэлгээний нөгөө тал нь даатгалын хангалт юм. Даатгалын үнэлгээний дүнг даатгуулсан зүйлийн өртөгт харьцуулсан харьцааг даатгалын хангалт гэнэ. Жишээ нь даатгалын үнэлгээний дүн даатгуулсан эд хөрөнгийн үнийн дүнгийн 60 хувьтай тэнцэж байвал энэ нь даатгалын хангалтын хувь хэмжээг харуулна. Даатгалын хангалт нь хэлбэрийн хувьд хувь тэнцүүлсэн болон хязгаарлагдмал хариуцлагын системын болон анхны эрсдэлийн системийн гэсэн гурван төрөл байна.

Хувь тэнцүүлсэн хариуцлагын систем гэдэг нь урьдчилж хатуу тохирсон хувиар даатгалын нөхөн олговорыг төлөхийг хэлнэ.

Урьдчилж тохирсон хариуцлагын хязгаар болон орлогын гүйцэтгэлийн зөрүүгээр даатгалын хохиролыг нөхөхийг хязгаарлагдмал хариуцлагын систем гэнэ.

Анхны эрсдэлийн систем гэдэг нь учирсан хохиролын гүйцэтгэлээр даатгалын нөхөн олговрыг олгох, гэхдээ түүний хэмжээ нь даатгуулсан эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхлын үнийн дүнгээс хэтрэхгүй байхыг хэлнэ.

Даатгалын хураамж гэдэг нь (зарим тохиолдолд даатгалын шагнал гэж нэрлэсэн байдаг) даатгуулагч өөрийн эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхлоо даатгуулсны төлөө даатгагчид төлөх төлбөр болно. Эдийн засгийн утгаар нь авч үзвэл даатгалын хураамж нь даатгалын эрсдэлийг мөнгөөр үнэлсэн үнийн дүн юм.

Даатгалын хураамжийг даатгалын тарифын дагуу бодож авна. Даатгалын тариф нь эдийн засгийн утгаараа даатгалын эрсдэлийн үнэ мөн. Даатгалын тарифыг даатгалын нийт дунд харьцуулж хувиар болон үнийн дүнгээр тогтооно. Даатгалын тарифыг бүрдүүлэгч гол элемент нь даатгагчаас төлөх нөхөн олговорт төлөх нэгж зардал болон даатгалын ажлын зардал, ашгийн нормоос бүрдэнэ.

Даатгалын хугацаа гэдэг нэр томьёолол нь даатгалын зүйлийн даатгалд хамрагдсан байх цаг хугацааны мөчлөгийг илэрхийлнэ. Даатгалын хугацаа нь хэдэн өдрөөс авхуулаад хэдэн арван жил ч байж болно.

Даатгалын учрал гэдэг ойлголт нь даатгалын зүйлд учирч болох далд хохирлыг илэрхийлнэ. Даатгалын учрал нь даатгалын тохиолдолоос ялгаатай. Даатгалын учрал практик амьдрал дээр хэрэгжихээр даатгалын тохиолдол бий болно.

Даатгалын тохиолдол гэдэг нь даатгуулсан зүйлд учрсан хохирол, тохиролцсон болзол бүрдэх үеийг илэрхийлнэ. Жишээ нь эд хөрөнгийн даатгалын тохиолдолд байгалын аюултай үзэгдлүүд, сүйрэл, аваарь зэрэг гэнэтийн шинж чанартай үзэгдлүүд ордог бол амь нас, эрүүл мэндийн даатгалын тохиолдолд гэмтэл, бэртэл, тахир дутуу, хөдөлмөрийн чадвар алдалт зэрэг хамаарна.

Даатгалын акт гэдэг нь даатгалын тохиолдол болж, хохирол учирсан болохыг гэрчилсэн баримт бичиг мөн.

Олон улсын даатгалын үйл ажиллагааны нэр томъёолол нь:

Улс хоорондын болон давхар даатгалтай холбоо бүхий даатгалын үйл ажиллагааны онцлогийг илэрхийлнэ. Даатгалын олон улсын нэр томъёо нь голдуу англи хэл дээр байдаг болно. Abandon (абандон) гэдэг нэр томъёо нь даатгалын нийт дүн буюу нөхөн олговроо бүрэн нөхүүлж авахын тулд даатгуулагчийн зүгээс даатгуулсан бараа, материал, усан онгоц зэрэг даатгалын зүйлээ даатгагчид шилжүүлж, тэдгээрийг эзэмших эрхээсээ татгалзахыг хэлнэ.

Accident commissary (аваарын коммисар) гэдэг нь даатгалтай холбоо бүхий аваарь осол хариуцсан даатгагчийн бие төлөөтөгчийг хэлнэ.

Даатгагчийн бие төлөөлөгч нь даатгалтай зүйлд учирсан хохирлын талаар тайлан бичиж, certificate of accident (аваарын тухай сертификат) гэж олон улсын даатгалын практикт нэрлэдэг албан ёсны баримтыг бөглөж бүрдүүлнэ.Certificate of accident буюу аваарь осолын тухай сертификатад заасан аваарь осолын шинж чанар, учруулсан хохирлын хэмжээ зэрэг нь даатгалын тохиолдол болсныг батлах болон даатгалын нөхөн олговрыг нэг улсаас нөгөө улсын холбогдох этгээдэд олгох үндэслэл болно.

Addendum (аддендум) гэдэг нь даатгалын болон давхар даатгалын талаар өмнө нь байгуулсан гэрээнд хоёр талын тохиролцсоны дагуу албан ёсоор нэмэлт өөрчлөлт оруулж, баримт үйлдэн түүнийг гэрээний салашгүй хэсэг болгохыг хэлнэ.

Underwriter (андеррайтер) гэдэг нь даатгалын компариас даатгалын гэрээ бие даан хийх, хохирлыг хариуцан нөхөх эрх авсан, арилжааны даатгалын талаар мэргэжсэн даатгалын мэргэжлийн хүнийг хэлнэ.Underwriter (андеррайтер) нь даатгалын компанид эсвэл даатгалын олон улсын зах зээл дээр ажиллана.

Annuity (аннуитет) нь даатгуулагч насан туршдаа эсвэл түүнийг нас барсны дараа ар гэр нь тогтмол орлогыг даатгалын компаниас авч байхын тулд түүний ах үүсвэр болгон нэг мөсөн буюу хэсэг хугацааны турш тодорхой хэмжээний орлогыг даатгалын байгууллагад төлөх үйл ажиллагааг хэлнэ.

Assistance (ассистанс) гэдэг томъёолол нь даатгалын гэрээний хүрээнд даатгуулагчид шаардлагатай үед үзүүлэх тусламж, үйлчилгээний нэрийн жагсаалтыг илэрхийлнэ. Ийм туслалцаа нь хүмүүнлэгийн шинж чанартай байх ба гол төлөв эмнэлгийн, техникийн болон санхүүгийн чиглэлтэй байдаг болно.

Bank Insurance (банк инссюранс) нь банкнаас даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэхийн хэлнэ. Сүүлийн жилүүдэд барууны орнуудад арилжааны банк өөрийн үндсэн үйл ажиллагаанаас гадна даатгалы ажил эрхлэх явдал нэмэгдэж байна.

Binder (биндер) нь даатгагч, даатгуулагч хоёр хамтран ажиллахаар урьдчилан тохиролцон энэ талаар түр хугацааны баримт бичиг үйлдэхийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл Binder (биндер) нь даатгалын гэрээ байгуулахаас өмнөх талуудын хооронд үүссэн даатгалын харилцааг зохицуулах эрх зүйн баримт бичиг мөн.

Border (бордер) гэдэг томъёолол нь давхар даатгалд хамруулахаар тогтоосон даатгалын эрсдэлийн албан ёсны нэрсийн жагсаалтыг хэлнэ.

Disclose (дисклоуз) гэдэг нэр томъёо нь даатгалын объектод учирч болзошгүй аюул, аваарь осол, түүнээс үүдэн гарах эрсдэл, хор уршгийн талаар даатгагчид нэн яаралтай мэдэгдэж байхыг даатгуулагчид үүрэг болгосон тухай олон улсын даатгалын эрх зүйн хэм хэмжээг илэрхийлнэ.

Dispacheur (диспашер) гэдэг үг нь олон улсын далайн тээврийн даатгалаар мэргэжсэн хүнийг хэлнэ. Ногоон картын систем гэдэг нь авто тээврийн хэрэгслэл эзэмшигчийн иргэний хариуцлагын албан журмын даатгалын тухай олон улсын гэрээ эрхийн актуудыг хэлнэ.

Lloyd’s (Ллойд) нь Лондонд байрладаг олон улсын даатгалын зах зээлийг хэлнэ. Дэлхийн олон орны даатгалын пүүс, компани, даатгалын төлөөлөгч нарыг эгнээндээ нэгтгэсэн энэ зах зээл 1734 онд байгуулагдсан ажээ. Том хэмжээний объект болон ихээхэн аюул бүхий эрсдэлийг хамтран даатгах зорилгоор даатгагчид сайн дураараа нэгдэхийг даатгалын Пул гэж нэрлэнэ.

  

ЛЕКЦ 7

Даатгалын зах зээл

1. Даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагааны тухай
2. Даатгалын зах зээлийн сүбьектүүд
3. Даатгалын зах зээлд төрийн оролцоо

Даатгах, даатгуулах сонирхол, шаардлагын эрэлт нийлүүлэлтийн тохиролцоо бий болж, даатгалын үйл ажиллагаа явагдаж байдаг эдийн засгийн тодорхой харилцааны хэлбэр болох нийгэм эдийн засгийн өвөрмөц орчинг даатгалын зах зээл гэнэ. Даатгалын зах зээл оршин тогтнож үйл ажиллагаагаа явуулах бодит нөхцөл нь нийгмийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийг тасралтгүй явуулах зайлшгүй шаардлага мөн. Байгалийн хүчин зүйл болон хүний санамсаргүй үйл ажиллагаанаас болж хүн ам, улсад хохирол учирч нийгмийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийг тасралтгүй явуулхад хүндрэл бэрхшээл гаран. Түүнийг гэтлэн давах нэг арга нь даатгал юм. Нөгөө талаар даатгалын зах зээлд байх нөхцөл нь даатгалын хамгаалалт хийж болзошгүй аваарь ослоос урьдчилан сэргийлэх учирсан хохирлыг нөхөх нийгмийн шаардлагаас урган гарч байна. Даатгалыг хүн ам, ААН байгууллагын үзүүлж байгаа нийгмийн үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн гэж болно. Энэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээ нь даатгалын зах зээл худалдах, худалдан авах зарчмын дагуу хэрэгжинэ. Даатгалын зах зээл дээр нэг талаас даатгалын хамгаалалтад орох нийгмийн эрэлт бий болж, нөгөө талаас энэ эрэлтийг хангаж нийлүүлэлт хийх чадвар бүхий даатгагчийн тогтолцоо бүрэлдсэн байж даатгалын үйл ажиллагаа явагдана.

Даатгалын зах зээлийн мөн чанарыг сайн ойлгохын тулд түүнийг бүрдүүлж байгаа нэгжүүд, өөрөөр хэлбэл даатгалын захын үйл ажиллагаанд шууд оролцогч субъектүүдыг үүрэг ролийг мэдэх нь чухал. Даатгалын зах зээлийн субъектүүд нь даагагч, даатгуулагч, даатгалын төлөөлөгч, даатгалын зуучлагч нараас бүрдэнэ.

Даатгалын зах зээлийн гол субъект нь даатгагч нар буюу даатгалын компариуд мөн зах зээл дээрх даатгалын эрэлтийг хангаж даатгалын төлбөртэй үйлчилгээ үзүүлэх замаар даатгалын нөөцийн санг бүрдүүлэх, зарцуулахтай холбоо бүхий үйл ажиллагааг даатгалын компани эрхэлнэ.

Даатгалын компани нь даатгалын гэрээг даатгуулагчтай хийх, даатгалын зүйлд учирсан хохирлыг нөхөн олгохтой холбогдсон ажил, үйлчилгээг зохион байгуулна. Даатгалын зах зээл дээрх даатгалын компанин үйл ажиллагаа нь хуулийн хүрээнд бие даасан өөрийгөө санхүүжүүлэх зарчмын үндсэн дээр явагддаг онцлогтой. Даатгалын компани нь даатгалын төрөл бүрээр төлбөртэй үйлчилгээ үзүүлж нийлүүлэлт хийх замаар зах зээл дээр бий болсон эрэлтийг хангагч мөн.

Зах зээлийн эдийн засгийн чөлөөт өрсөлдөөн нь даатгалын шинэ нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, хэлбэр гарч ирэх нөхцөлийг төрүүлдэг тул даатгалын компаниуд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, хэлбэр гарч ирэх нөхцөлийг төрүүлдэг тул даатгалын компаниуд нь шинэ зах зээлийн төлөө өрсөлдөж, даатгалын бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, үнэ, тарифыг бууруулах зэрэг арга хэмжээг тогтмол авч байдаг болно.

Иргэд ба хуулийн этгээд болох ААН, байгууллага нь даатгалын эрэлтийг бий болгодог даатгалын зах зээлийн гол субъект юм. Даатгалын зах зээлийн хөгжил нь зах зээл дээрх эрэлтээс шууд хамаарна. Даатгалын хамаалалтад орж, даатгалын төлбөртэй үйлчилгээнд хамрагдах эрэлт хэдий их байх тусам даатгалын компаниудын үйл ажиллгаа нэмэгдэж, зах зээл өргөжин.

Даатгалын үйлчилгээний үнэ, тарифын түвшин нь даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагааг харуулах нэг үзүүлэлт мөн. Социализмын үед монголд зөвхөн төрийн өмч дээр суурилсан даатгалын монополь улсын компани ажиллаж байсан тул даатгалын зах зээл бүхэлдээ нэг загвараар хөгжиж байна. Харин зах зээлийн харилцааны үеэс улсынхаас гадан хувийн өмчийн арилжааны даатгалын компариуд гарч ирсэнээр даатгалын зах зээлийн хөгжилд чанарын том өөрчлөлт гарсан билээ.

Одоо даатгалын зах зээл дээрх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ, тариф нь даатгалын эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт харилцааны дагуу чөлөөтэй тогтоогдох болж даатгалын компаниуд шинэ үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн, даатгагчын төлөө шударгаар өрсөлдөн ажиллах болов. Даатгалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалдах, худалдан авахтай холбогдсон эдийн засгийн харилцааны илэрхийлэл нь даатгалын зах зээл боллоо. Энэ зах зээл дээр гагцхүү даатгалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь нийгмийн үнэлгээ авч, улмаар даатгалын харилцааны объект болж чадан.

Зах зээлийн харилцааны өнөө үед санхүүгийн зах зээлийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох хөгжиж байгаа даатгалын зах зээлийг зохион байгуулалтын, бүтцийн хувьд авч үзвэл хувь нийлүүлсэн, хувийн, хамтийн, улсын өмчлөлийн даатгалын компаниудаас бүрдэж байна. Газар нутгийн хамрах цар хүрээгээр даатгалын зах зээлийг орон нутгийн, улсын, олон улсын гэж ангилна. Мөн даатгалын дотоод болон гадаад зах зээл гэж нэрлэж болно.

Орон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд даатгалын эрэлтийг хангаж нийлүүлэлтийн үйл ажиллагаа явуулдаг зах нь орон нутгийн даатгалын зах зээл мөн. Тухайн улсын нутаг дэвсгэр дээрх даатгалын эрэлтийг хангаж, үйлчилгээ, бүтээгдэхүүний үйлчилгээ үзүүлж байгаа бүхэл бүтэн тогтолцоо нь улсын даатгалын зах зээл юм. Даатгалын үйл ажиллагаа нь нэг орны хүрээнээс гарч, улс дамжсан шинж чанартай болж, даатгалын эрэлт, нийлүүлэлтигй зохицуулах ажлыг хэд хэдэн улс, эсвэл олон улсын даатгалын байгууллага хэрэгжүүлэх болсоноор олон улсын даатгалын зах зээл үүсч хөгжих болсон байна. Үүний тод жишээ нь: Европын холбооний гишүүн орнуудын байгуулсан олон улсын даатгалын зах зээл юм.

Даатгалын зах зээл нь дан гац эрэлт нийлүүлэлтийн хуулийн дагуу өөрөө бие даан хөгжиж чадахгүй. Даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагаанд төр хөндлөнгөөс оролцож зохицуулах зайлшгүй шаардлагатай. Төрийн оролцоог эрх зүйн болон эдийн засгийн гэж хоёр хэсэгт хувааж болно.

1.      Даатгалын зах зээл хөгжих эрх зүйн үндэс болох хуулиудыг төрөөс баталж өгөн. Дааатгалын тухай ерөнхий хууль мөн зарим нэрийн даатгалаар, тухайлбал, эрүүл мэндийн даатгал, заавал даатгалын тухай, даатгалын хяналтын тухай гэх мэт тодорхой асуудлаар хууль гарган даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагааг жухамлана.

Даатгалын эрх зүйн зохицуулалтын шинж чанараас даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагаа шууд хамаарна. Жишээ нь заавал даатгах даатгалын нэр төрлийг багасгаж сайн дурийн даатгалыг түлхүү хөгжүүлхэд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалт бүхий даатгалын зах зээл нь ихээхэн нээлттэй, өрсөлдөөнтэй хөгжиж иржээ.

2.      Даатгалын компаниудын ажилд төрөөс шууд хамарагдан оролцоххос татгалзаж, даатгуулагч, даатгагчын эдийн засгийн эрх ашгийг хамгаалхад чиглэсэн даатгалын үйл ажиллагаа нь тогтвортой мөрдөх норм, норматив тогтоож өгөх, хяналт тавих замаар даатгалын зах зээлийг зохицуулахад эдийн засгийн буюу шууд бус аргаар оролцож болно. Энэ нь даатгалын компани дүрмийн сангийн хэмжээ, даатгалын нөхөн олговрыг олгох журам, даатгалын компани санхүү, төлбөрийн шалгуур үзүүлэлт зэрэг болно. Мөн төрөөс улсын өмчийн даатгалын компани үйл ажиллагааг хянаж, удирдах замаар даатгалын зах зээлд нөлөөлөх боломжтой.

Зах зээл өндөр хөгжсөн барууны орнуудад эдийн засгийн арга хэрэгсэлээр дамжуулан шууд бус аргаар даатгалын зах зээлийн үйл ажиллагааг төрийн зүгээс хөндлөнгөөс хянах зарчим хэрэгжиж байна. Харин зах зээлийн дийн засагт шилжээд удаагүй байгаа хуучин социалист гэгдэж байсан орнуудад даатгалын шинэ тогтолцоо төлөвшөөд удалгүй байгаа тул захиргаадалтын болон эдийн засгийн аргын нэг хэсэг хугацаанд хослуулан хэрэглэж даатгалын зах зээлийг төлөвшүүлэх шаардлагатай юуны өмөн даатгалын шинэ тогтолцоо бүрэлдэн хөгжих эрх зүйн үндэсийг бий болгох, даатгалын зах зээл хөгжих орчинг бүрдүүлэх нь чухал юм.

ЛЕКЦ 8

Даатгалын гэрээ

1. Даатгалын гэрээний тухай
2. Даатгалын гэрээний оролцогч талууд
3. Даатгалын гэрээний ерөнхий нөхцлүүд
4. Даатгалын гэрээг дуусгавар болгох тухай

Даатгалын гэрээгээр даатгуулагч нь гэрээгээр тогтоосон даатгалын хураамжийг даатгагчид төлөх, даатгагч нь гэрээнд заасан даатгалын тохиолдол учрахад даатгуулагч буюу бенефициар, ашиг сонирхлын төлөө гэрээ байгуулсан этгээдэд учирсан хохирлыг бүрэн буюу түүний тодорхой хэсгийг нөхөн төлөх үүргийг тус тус хүлээдэг. Энэ үед даатгуулагчаас даатгагчруу эрсдлийг хүлээн авсны төлбөр мөн хийгддэг байна.

Даатгалын гэрээнд оролцогч талууд:

Даатгалын гэрээнд оролцогч талууд нь даатгагч даатгуулагч нар хамт байдаг ч хамтын даатгал хийгдэх тохиололд даатгалын зүйл нь нэг гэрээгээр хэд хэдэн даатгуулагчид зэрэг даатгагддаг.

Гэрээний хугацаанд даатгуулагч өөрчлөгдөх боломжтой. Хөрөнгийн даатгалын гэрээнд даатгалын зүйлийн өмчлөл өөрчлөгдөн өмчлөлийн эрх үүрэг шилжихийн зэрэгцээ даатгалын гэрээний хамтаар хүлээн авсан шинэ өмчлөгч нь даатгалын гэрээг хүчинтэй хэвээр хадгалахын тулд энэ өөрчлөлтийн талаар даатгагчид мэдэгдэх үүрэгтэй.

Бенефициар – Даатгалын гэрээгээр даатгалын нөхөн төлбөрийг хүлээн авах эрх бүхий даатгуулагчийн тодорхойлсон этгээдийг бенефициар гэнэ. Даатгуулагч нь бенефициарыг гэрээний хугацаанд тодорхойлох, өөрчлөх эрхтэй байх бөгөөд энэ талаар даатгачид бичгээр мэдэгдэх үүрэгтэй.

Даатгагдсан этгээд - Даатгагдсан этгээд гэж өөрөө даатгалын гэрээний обьект босон этгээдийг хэлдэг бөгөөд тэрээр зөвхөн амь нас, эрүүл мэнд ашиг сонирхлын болон хариуцлагын даатгалд байх бололцоотой. Даатгагдсан этгээдийн зөвшөөрөлгүйгээр бенефициарыг тодорхойлдоггүй. Бенефициарыг тодорхойлоогүй амь насны даатгалын гэрээ нь даатгагдсан этгээдийн эрх ашгийн төлөө хийгдсэн гэрээнд тооцогдох бөгөөд даатгуулсан этгээд нас барсан тохиолдолд бенефициар нь түүний хууль ёсны залгамжлагч болдог.

Даатгалын гэрээний ерөнхий нөхцөлүүд:

Даатгалын гэрээг заавал бичгээр байгуулдаг бөгөөд даатгагч нь даатгуулагчид гэрээ байгуулагдсаныг гэрчилсэн баталгааг олгодог. Даатгалын гэрээт баталгаа нь гэрээ байгуулсаныг нотлосон бичиг тул сүүлүийн үед даатгалын гэрээт баталгааг шууд олгож түүндээ даатгалын нөхцөлдөө хавсарган өгдөг болсон. Даатгалын гэрээт баталгаанд даатгуулагч нэр заагдсан байх ёстой бөгөөд хэрэв даатгуулагчаас өөрт этгээд даатгалын баталгааг мэдүүлж байгаа бол уг гэрээт баталгаа нь даатгагчийн хүлээн зөвшөөрсөн бичиг баримт мөн эсэх нь эргэлзээтэй болно.

Даатгалын үйл ажиллагаанд өргөн хэрэгэлгддэг гэрээт баталгааны нэг төрөл нь ерөнхий полис байдаг. Ерөнхий полис нь ачаа тээврийн даатгалд өргөн хэрэглэгддэг бөгөөд тодорхой хугацааны туршид ачаа хүлээн авагчид байнга ачаа илгээгдэх тохиолдолд хэрэглэхэд тохироомжтой байдаг. Ачаа илгээгдэх болгонд даатгуулагч нь даатгагчид ачааны хэмжээ болон үнэлгээний мэдээллийг илгээдэг бөгөөд даатгагч нь хураамжийн нэхэмжлэлийг илгээдэг байна.

Даатгалын нөхцөлийн заавал мөрдөгөдх шаардлага

Даатгагч эсвэл даатгалын компаниуд хамтдаа даатгалын стандарт нөхцлийг боловсруулдаг бөгөөд даатгалын гэрээ хэлцэл байгуулах үед тавигддаг зарчмын нэг шаардлага нь даатгагч даатгуулагч талууд даатгалын нөхцөлийг заавал мөрдөх явдал байдаг. Даатгалын нөхцлүүд нь дараах байдлаар заавал мөрдөх нөхцөл болдог. Үүнд:

5.      Даатгалын нөхцөл нь даатгалын гэрээнд хавсаргагддаг

6.      Даатгалын нөхцөл нь даатгалын гэрээний зүйл болдог

7.      Даатгалын нөхцөл нь грээт баталгааны нөгөө тал болно

Гэрээг дуусгавар болгох тухай

Даатгалын  гэрээг дуусгавар болгох нөхцлүүдийг даатгалын гэрээ цуцлагдах болон даатгалын гэрээг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцогдох гэсэн үндэслэлүүдээр ялгадаг.

Даатгалын гэрээ нь дараах тохиолдолд цуцлагддаг. Үүнд:

1.      Гэрээний хугацаа дуусгавар болсон

2.      Тодорхой шалтгааны улмаас гэрээг хугацаанаас нь өмнө цуцалсан

Гэрээ дуусгавар болох

Даатгалын гэрээ байгуулагдсаны дараагаар даатгалын тохиолдлын бус шалтгааны улмаас гэрээний дагуу даатгалын тохиолдол гарах боломж үгүй болж даатгалын эрсдэл алга болсон бол даатгалын гэрээ хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болно. Даатгалын гэрээнд заагдаагүй шалтгаанаар даатгагдсан хөрөнгө бүрэн сүйрэх, бизнесийн эрсдлийн болон хариуцлагын даатгал хийлгэсэн аж ахуй нэгж нь үйл ажиллагаагаа зогсоосон зэрэг тохиолдолд гэрээ хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болно.

Гэрээ хүчин төгөлдөр бусд тооцогдох

Даатгалын гэрээ нь дараах тохиолдолд байгуулагдсан цагаасаа хойш хүчин төгөлдөр бус гэж тооцогдоно. Үүнд:

1.      Гэрээ даатгалын тохиолдол болсны дараа байгуулагдсан

2.      Даатгалын зүйл нь шүүхийн шийдвэрээр хураагдсан

Даатгалын гэрээг хүчин төгөлдөр бус гэж шүүх л тогтооно. Үүнд:

1.      Хууль, гэрээгээр тогтоосон хугацаа дуусгавар болсон

2.      Даатгагч, даатгуулагчийн аль нэг дампуурсан, татан буугдсан

3.      Шүүх гэрээг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцсон

4.      Даатгуулсан эд хөрөнгийг шүүхийн шийдвэрээр хураасан

5.      Талууд тохиролцож гэрээг цуцалсан

6.      Даатгагч гэрээгээр хүлээсэн үүргээ бүрэн биелүүлсэн

Даатгуулагч нь гэрээ байгуулахдаа өөрийн мэдэж байгаа аюул учруулах буюу даатгалын тохиолдол бий болоход нөлөөлж болох ноцтой нөхцөл байдал, түүнчлэн гэрээ байгуулснаас хойш бий болсон ийм нөхцөл байдлын талаар даатгагчид нэн даруй мэдээлэх гэсэн үүргээ биелүүлээгүй бол даатгагч нь гэрээнээс татгалзах, эсхүл энэ тухай мэдсэнээс хойш 1 сарын дотор гэрээг цуцлах буюу даатгалын хураамжийг зохих хэмжээгээр нэмэгдүүлэхийг шаардах эрхтэй. Харин даатгуулагч аюулыг санаатайгаар ихэсгэсэн бол даатгагч гэрээг хэдийд ч цуцалж болно.

ЛЕКЦ 9

Эд хөрөнгийн даатгал

1. Эд хөрөнгийн тухай ойлголт, эд хөрөнгийн даатгалын харилцааны зарчмууд
2. Галын аюулын болон бусад аюулын даатгал
3. Хулгайн даатгал
4. Ачаа тээврийн даатгал

Эд хөрөнийн даатгал гэдэг бол даатгагч тодорхой хураамж авсны үндсэн дээр даатгалын тохиолдлын улмаас даагуулагчийн эд хөрөнгөнд учирч болох хохирлыг нөхөн тлөх эсвэл эд хөрөнгийн сонирхлыг хамгаалах үүрэг хүлээсэн гэрээ байгуулах болон түүнийгээ биелүүлэх үйл ажиллагаа юм.

Эд хөрөнгийн даатгалд даатгалын харилцааны бүх сонгодог зарчмууд хэрэглэгддэг байна. Үүнд:

1.      Даатгалын сонирхолтой байх зарчим буюу даатгуулагч нь эрх зүйн үндэслэлтэй санхүүгийн сонирхолтой байх зарчим

2.      Шударга үнэнч байх буюу даатгагч болон даатгуулагч нь өөр хоорондоо бүрэн үнэч байх үүрэг бүхий итгэлцлийн зарчим

3.      Нөхөн төлбөрийн зарчим буюу даатгалын тохиолдол учирсны дараагаар даатгуулагч нь зөвхөн хохирлыг нөхөх зориулалттай нөхөн төлбөр авах эрхтэй байх бөгөөд ямар нэг ашиг олох ёсгүй зарчим

4.      Суброгацийн зарчим буюу даатгуулагчид нөхөн төлбөр олгосныхоо дараагаар даатгалын компани даатгалын тохиолдолд буруутай этгээдээд төлбөр шаардах эрх бүхий зарчим

5.      Контрибуцийн зарчим буюу давхараар даатгагдсан тохиолдол илэрсэн үед даатгалын компаниуд хоорондоо тодорхой тооцооны харилцаатай байх зарчим

6.      Шууд шалтгааны зарчим буюу даатгалын компани зөвхөн гэрээнд заасан даатгалын эрсдэл, даатгалын тохиолдлын улмаас гарсан хохирол нөхөн төлбөр олгох эдгээр зарчим байна.

Эдгээрээс нөхөн төлбөрийн зарчим нь зөвхөн эд хөрөнгийн болоод хариуцлагын даатгалд хэрэглэгддэг байна.

Ýä õºðºíãèéí äààòãàëûí ¿íäñýí òºðë¿¿ä

1. Ãàëûí àþóëûí áîëîí áóñàä àþóëûí äààòãàë

Ãàëûí àþóëûí äààòãàë íü ýä õºðºíãèéí äààòãàëûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë òºðºë.Õºðºíãèéí äààòãàë ýðõýëäýã á¿õ äààòãàëûí êîìïàíèóä ãàëûí äààòãàë ýðõýëäýã. Äààòãàëûí îáúåêò íü

5. Áàéøèí áàðèëãà
6. äóòóó áàðèãäñàí îáúåêò
7. äàìæóóëàõ òºõººðºìæ¿¿ä
8. òîíîã òºõººðºìæ
9. ýä õîãøèë
10. áàðàà ìàòåðèàë
11. ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë
12. øàòàõóóí
13.  ãýðèéí ýä õîãøèë
14. ¿ç¿¿ëýí ñàìáàð çýðýã áàéíà.

Äààòãàëûí ãýðýýíä ýä õºðºíãèéã á¿õýëä íü ýñâýë ò¿¿íèé çàðèì õýñãèéã õàìàð÷ áîëíî.¯åð, ãàçàð õºäëºë, õºðñíèé õºäëºë ãýõ ìýò áàéãàëèéí ãàìøãóóä áàéíãà çàíàëõèéëñýí ãàçàð áàéðëàëòàé áàéøèí áàðèëãà áîëîí õºðºí㺠äààòãàãääàãã¿é. Äààòãàëûí ãýðýýíä çààãààã¿é áîë äàðààõ ýä õºðºí㺠äààòãàãääàãã¿é áàéíà.

15. Áýëýí ìºíãº
16. Õóâüöàà, áîíä ãýõ ìýò ¿íýò öààñ
17. Ãàð áè÷ìýë, çóðàã òºñºë
18. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àæëûí íîì äýâòýð
19. Çàãâàð õèéö
20. Ãóëäìàé á¿õèé ¿íýò ìåòàëë, ¿íýò ÷óëóó
21. Ìýäýýëëèéã òýýã÷ òåõíèê õýðýãñýë
22. Ìàðê, çîîñ, ìºíãºí òýìäýãò¿¿ä
23. Çóðàã, õºðºã, óðàí áàðèìàë
24. Äýëáýðýõ áîëîí áàéëäààíû õýðýãñýë

Äààòãàëûí ýðñäë¿¿ä:

Ãàëûí àþóëã¿éí äààòãàëûí ¿íäñýí ýðñäë¿¿äýä ò¿éìýð, äýëáýðýëò, àÿíãà, àãààðûí æîëîîäëîãî á¿õèé îáúåêò, ò¿¿íèé õýñýã áîëîí à÷àà óíàõ, ñ¿éðýõ çýðýã àñóóäëóóä õàìààðàãäàíà.Ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë äàðààõ òîõèîëäëîîñ ¿¿äýëòýé õîõèðëûã äààòãàë õàðèóöàõã¿é.

1. Äàéí áàéëäààí, õ¿í àìûí ¿éìýýíýýñ ¿¿äýëòýé õîõèðîë, òºð çàñãèéí øèéäâýð
2. Öºìèéí äàéí, öàöðºã èäýâõèò õîðäëîãî
3. Äààòãóóëàã÷ ò¿¿íèé òºëººëºã÷èéí ñàíààòàé áîëîí õýò õàéõðàìæã¿é ¿éëäýë
4. Äààòãóóëñàí ýä õºðºí㺠ºðºº øàòàõ, õºãçðºõ ãýõ ìýò åðäèéí øàëòãààí
5. Áàðèëãà áàéãóóëàìæ íü äààòãàëûí áóñ øàëòãààíààð íóðàõ
6. Áàðèëãûí äåïåêòýýñ áîëæ áîðîî, óñ, ìºíäºð, øàâàð øàâõàé íýâòðýõ ãýõ ìýò áîëíî.

2. Õóëãàéí äààòãàë

Äààòãàëûí îáúåêò áîëîí ýðñäë¿¿ä:

Õóëãàéí äààòãàëûí îáúåêò íü ãàëûí äààòãàëòàé àäèë õóâü õ¿í áîëîîä õóóëèéí ýòãýýäèéí õ¿ðýýíä áîëäîã.

Ìîíãîë óëñûí ýð¿¿ãèéí õóóëèíä õóëãàéí ¿éëäýë íü áóñäûí ýä õºðºíãèéã çºâøººðºëã¿éãýýð çàâøèõ, øàìøèãäóóëàõ, õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéäàã.Äààòãàã÷ íü õóóðàãäàõã¿é áàéõûí òóëä õóëãàéí ìºí ººð íîòëîãäîõ áîëîìæòîé òîõèîëäëóóäàä äààòãàëûí áàòàëãàà ãàðãàäàã áîëíî.Äààòãàëûí ãýðýýí¿¿äèéí ¿íäñýí áàòàëãàà íü èõýâ÷ëýí õóëãàéí ýðñäýëä õèéãääýã áºãººä íýìýëò äààòãàëóóä íü äààòãóóëàã÷èéí õ¿ñýëòýýð õèéãääýã.Çàðèì òºðëèéí ýðñäë¿¿ä íü ººð òºðëèéí äààòãàëûí ãýðýýãýýð õèéãääýã.À÷ààãàà àëäàõ àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààòãàë, òýýâýðëýõ ÿâöàä ýä õºðºí㺠íü õóëãàéëàãäàõ íü à÷àà òýýâðèéí äààòãàëä õàìààðàãäàíà.

3.      À÷àà òýýâðèéí äààòãàë:

Òýýâýðëýæ áóé à÷ààíû òºð뺺ñ øàëòãààëàí òýýâðèéí äààòãàëûã:

1. Åðºíõèé à÷ààíû äààòãàë / åðºíõèé à÷àà ãýäýã íü ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëãàãààíû íýð òîìú¸î áºãººä ¿¿íä ñòàíäàðòûí åðäèéí ñàâàëãààòàé ººðººð õýëáýë òýýâýðëýëòèéí îíöãîé íºõöºë øààðääàãã¿é à÷àà îðäîã/
2. Øèíãýí, îâîîëñîí, àñãàðàõ à÷ààíû äààòãàë
3. պ人 àæ àõóéí áà áóñàä àìüòíû äààòãàë
4. Òóñãàé äààòãàë /¿íýò ìåòàëë, áàéãóóëëàãûí òýìäýãò, çîîñ ãýõ ìýò/

Òýýâýðëýëòèéí àðãààñ íü õàìààðóóëàí:

1. Ãàçðûí à÷àà òýýâðèéí äààòãàë
2. Àãààðûí à÷àà òýýâðèéí äààòãàë
3. Äîòîîäûí óñàí òýýâðèéí äààòãàë
4. Õîëèìîã äààòãàë
5. Øóóäàí èëãýýìæèéí äààòãàë

Ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõëîîñ íü õàìààðóóëàí:

1. Ýêñïîðòûí à÷ààíû äààòãàë
2. Èìïîðòûí à÷ààíû äààòãàë
3. Äîòîîäûí òýýâðèéí äààòãàë
4. Òðàíçèò /äàìæèí ºíãºðºõ / à÷ààíû äààòãàë ãýæ àíãèëíà.

Äààòãàëûí ãýðýýíèé çîðèëãî íü äààòãóóëàã÷èä ãýíýòèéí òîîöîîëîãäîøã¿é ÿâäëààñ õàìàðñàí áàòàëãààã ãàðãàæ ºãºõ ÿâäàë áàéäàã ó÷èð à÷àà èëãýýã÷èéí ¿éëäëýýñ øàëòãààëñàí òýýâýðëýëò, ñàâëàëò, õàäãàëàëòûí íºõöºë çºð÷èñíººñ ¿¿äýëòýé ýâäðýë ñ¿éðëèéí õîõèðëûã äààòãàã÷ õàðèóöàõã¿é.

Äààòãàëûí òîõèîëäîë òîîöîõ áîëîîä òîîöîõã¿é áàéõ òýð ýðñäëèéí õ¿ðýý ìàø ºðãºí áàéäàã ó÷èð äààòãàãäàõ ðèñêèéí æàãñààëò íü ãýðýý áàéãóóëàã÷ òàëóóäûí õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí  äýýð òîäîðõîéëîãääîã áàéíà. Äààòãàëûí æóðìààð äààòãàã÷èéí õàðèóöëàãûí õýìæýý ò¿¿íèé ¿ðãýæëýõ ¿å, äààòãàëûí ãýðýý áàéãóóëàõ æóðàì áîëîîä äààòãàëûí òîõèîëäîë ó÷èðñàí ¿åä äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷ ýòãýýä¿¿ä íü ÿìàð ¿éëäýë àðãà õýìæýý àâàõ çýðýã íü òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà. Èõýíõ à÷àà òýýâðèéí äààòãàëûí æóðìóóäàä äàðààõ ¿íäñýí íºõöºë¿¿ä àãóóëàãäñàí áàéäàã .Òóõàéëáàë:

1. Äààòãàëûí îáúåêò- à÷ààíû ¿íý, òýýâðèéí çàðäàë, îëîõ àøèã
2. Òàòâàð, õóðààìæóóä
3. Äààòãóóëàã÷èéí õàðèóöëàãûí õýìæýý. ªºðººð õýëáýë ýðñäëèéí áàãö
4. Ãýðýý áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé íºõöºë, ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ãýðýý áàéãóóëàõ æóðàì
5. Äààòãàëûí òîõèîëäîë ó÷èðñàí ¿åä äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷èéí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöàà, áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëò, õîõèðëûí ò¿âøèíã òîãòîîõ, ìàðãààí øèéäâýðëýõ æóðàì çýðýã áîëíî.

Òýýâýðëýëòèéí ÿâöàä óã à÷àà íü ººð ýòãýýäýä õóäàëäàãäàõ áîëîìæòîé.Èíãýñýí òîõèîëäîëä äààòãàëûí ãýðýýò áàòàëãààíä øèëæèõ áè÷èëò õèéãäýíý.

Õýðâýý áàðàà òàâààð íèéë¿¿ëýõ ãýðýý íü óðò õóãàöààíûõ áºãººä à÷àà èëãýýã÷ íü áàéíãà ò¿¿íèé à÷èëòèéã õèéäýã áîë äààòãàëûí ãýðýýíä åðºíõèé áàéõ áºãººä ò¿¿íä òàëóóäûí õàðèëöààíû çàð÷èì, à÷èëòèéí äîîä õýìæýýíèé ìýäýýëýë áîëîí òîîîöîîíû æóðàì òóñãàãäñàí áàéíà.

Äààòãàãäñàí à÷àà á¿ðýí ñ¿éðýõ òîõèîëäîë áàéæ áîëíî.À÷ààíû á¿ðýí ñ¿éðëèéã á¿ðýí áîäèò ñ¿éðýë, á¿ðýí õèéöèéí ñ¿éðýë ãýæ àíãèëíà.

Á¿ðýí áîäèò ñ¿éðýë ãýäýã íü äààòãàãäñàí à÷àà íºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæã¿éãýýð ñ¿éðýõ òîõèîëäëûã õàìðóóëäàã áîë õèéöèéí ñ¿éðýë ãýäýã íü äààòãàãäñàí à÷àà á¿ðýí ñ¿éðýã¿é ÷ ò¿¿íèéã íºõºí ñýðãýýõ çàðäàë ìºí õ¿ðýõ öýãð¿¿ íü õ¿ðãýõ çàðäëóóä íü óã à÷ààíûõàà äààòãàëûí ¿íýýñ äàâàõ òîõèîëäîë þì.

ЛЕКЦ 10

Õàðèóöëàãûí äààòãàë

1. Хариуцлагын даатгалын тухай, түүний зорилго, зарчим
2. Хариуцлагын даатгалын төрлүүд
3. Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ç¿éë, îáúåêò áîëîí ñóáúåêò

Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ãîë çîðèëãî íü äààòãóóëàã÷ ýòãýýäèéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã äààòãàã÷ íºõºí òºëºõ ÿâäàë þì.Õóâèéí äààòãàë íü òîäîðõîé íºõºí îëãîâðûí áóþó ìºíãºí ä¿íãèéí äààòãàë áîë õàðèóöëàãûí äààòãàë íü õîõèðëûí äààòãàë áàéäàã.

1.      Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí çàð÷èì:

Õàðèóöëàãà ãýäýã áîë 1 ýòãýýäèéí íºãºº ýòãýýäýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî íºõºí òºëºõ ¿¿ðýã þì. Õàðèóöëàãûí äààòãàë íü ¿éëäâýðëýë ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ìºí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éí óëìààñ áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã õóóëèéí ìºí ãýðýýíèé õàðèóöëàãûí äàãóó äààòãóóëàã÷èéí ºìíººñ äààòãàã÷èä íºõºí òºëäºã äààòãàëûí òºðºë þì.

Äààòãóóëàã÷èéí õóâüä õàðèóöëàãûí äààòãàë äàðààõ áîëîìæóóäûã îëãîäîã. ¯¿íä:

1. Õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºõ ÿâäàë
2. Äààòãàã÷èä õóðààìæ òºëºí ýðñäýëýý äààòãóóëñíààð ýðñäýë íü òîîöîîëîãäîõ áîëîìæòîé áîëîõ ÿâäàë þì.
3. Ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã äààòãàëûí êîìïàíè õàðèóöàõ
4. Äààòãóóëàã÷ áîëîîä õîõèðîã÷ 2-ûã ñàíàë çºðºë人í ãàðñàí òîõèîëäîëä äààòãàã÷ íü 3äàã÷ ýòãýýä áîëîõ

Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó äàðààõ õàðèóöëàãûí äààòãàëûí òºðë¿¿ä áàéíà.

1. Á¿õ òºðëèéí ìýðãýæëèéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
2. Çî÷èä áóóäëýí ýçíèé õàðèóöëàãûí äààòãàë
3. Àâòî òýýâðèéí õýðýãñýë ºì÷ëºã÷ áîëîí ò¿¿íèé æîëîî÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
4. Çîð÷èí ÿâàã÷, òýýâýðëýã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
5. Èðãýíèé àãààðûí õºëãèéí ºì÷ëºã÷ áîëîí ò¿¿íèé õàðèóöëàãûí äààòãàë
6. Íèñýõ áóóäûí òàëáàé ºì÷ëºã÷ áîëîí ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë ãýõ ìýò.

Óëñ îðîí áîëãîí õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ººðèéí òºðë¿¿äòýé áàéäàã áà òýäãýýð íü äàðààõ äààòãàëóóä áàéíà.

1. Õóâèéí àìüäàðëûí õàðèóöëàãûí äààòãàë
2. Áàéãóóëëàãûí õàðèóöëàãûí äààòãàë
3. Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
4. Ìýðãýæëèéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
5. Àâòî õàðèóöëàãûí äààòãàë
6. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí õàðèóöëàãûí äààòãàë

Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ç¿éë, îáúåêò áîëîí ñóáúåêò:

• Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ç¿éë íü ¿éëäâýðëýë ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºíä õóâü õ¿í áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéí ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã èðãýíèé õàðèóöëàãûí äàãóó íºõºí òºëºõ ÿâäàë þì.
• Õàðèóöëàãûí îáúåêò íü äààòãóóëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýéãýýð 3äàã÷ ýòãýýäýä ó÷ðóóëñàí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõòàé õîëáîãäñîí äààòãóóëàã÷èéí ýä õºðºíãèéí ñîíèðõîë þì.
• Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ñ¿áúåêò íü äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷, äààòãàãäñàí ýòãýýä áîëîí àøèã îëîã÷ ýòãýýä áàéíà.

Äààòãóóëàã÷ íü õóóëèéí ýòãýýä ìºí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð á¿õèé èðãýí áàéíà.Õàðèí äààòãàëûí ãýðýý íü äààòãóóëà÷èéí áîëîí õýíèé ÷ ýðõ àøèãèéí òºëºº õèéãäñýí ÿëãààã¿é õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéí ýðõ àøãèéí òºëºº õèéãäñýí áàéõ ¸ñòîé.Õîõèðîã÷ ýòãýýä íü ãýðýýíèé òàë áîëäîãã¿é ÷ õóóëèéí äàãóó äààòãàëûí õàðèëöààíû ñóáúåêò áàéäàã áºãººä äààòãàëûí òîõèîëäîë ó÷èðñàí ¿åä íºõºí îëãîâîð àâàã÷ ýòãýýä áàéíà.

Õàðèóöëàãûí äààòãàëä ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã çºð÷èãäºõ íü äààòãóóëàã÷èéí õàðèóöëàãà áóþó ðèñê áàéõ ¸ñòîé.Ãýðýýíèé õàðèóöëàãûí äààòãàëûí ãýðýý íü èðãýíèé õàðèóöëàãà õýíèé ºìíº õ¿ëýýãäýõ âý?Ǻâõºí òýð ýòãýýäèéí ýð àøãèéí òºëºº õèéãääýã áºãººä òýð ýòãýýä íü íýã á¿ð÷ëýí òîãòîîãäîîã¿é ÷ áàéõ áîëîëöîîòîé.

2.      Õàðèóöëàãûí äààòãàëûí òºðë¿¿ä:

1. Õóâèéí àìüäðàëûí õàðèóöëàãûí äààòãàë- ýíý äààòãàëûí áàãöàä äàðààõ òºðëèéí äààòãàëûí áàãöóóä õàìààðíà.

À. ªðõèéí òýðã¿¿íèé õàðèóöëàãûí äààòãàë / ÿïîíä èõýâ÷ëýí /

Á. Àìüòàí ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë

Â. Áàéøèí ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë

Ã. Àí÷èí èðãýíèé õàðèóöëàãûí äààòãàë

2. Áàéãóóëëàãûí õàðèóöëàãûí äààòãàë
3. Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
4. Ìýðãýæëèéí õàðèóöëàãûí äààòãàë
5. Àâòî õàðèóöëàãûí äààòãàë
6. Ãýðýýíèé õàðèóöëàãûí äààòãàë / ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é /
7. Çàõèðàë áîëîí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíû õàðèóöëàãûí äààòãàë
8. ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí äààòãàë
9. Ýêîëîãèéí õàðèóöëàãûí äààòãàë / áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ/

ЛЕКЦ 11

АМЬ НАС ЭРҮҮЛ МЭНД , АШИГ СОНИРХЛЫН ДААТГАЛ

1.      Амь нас эрүүл мэнд, ашиг сонирхлын даатгалын тухай

3.      Хувь хүний даатгалын төрлүүд

4.      Хувь хүний даатгалын төрлүүдийн онцлогууд

Амь нас эрүүл мэнд ашиг сонирхлын даатгал буюу хувь хүний даатгал нь хүний амь нас эрүүл мэнд , хөдөлмөрийн чадвар заналхийлж байдаг эрсэдлээс хамгаалдаг арга хэрэгсэл юм. Хувь хүний даатгалын гэрээ нь даатгагч даатгалын хураамж авч түүгээрээ даатгалын тохиолдол үүссэн үед гарсан хохирлыг эсвэл даатгагдсан ашиг сонирхлыг нөхөн төлөх үүрэгтэйгээр хийгдсэн эрх зүйн гэрээ юм.

Хүний амьдрал эсвэл нас баралт нь объектив байдлаар үнэлэгдэх боломжгүй байдаг. Иймд энэ даатгалд даатгагдсан этгээд нь нас барсан эсвэл тахир дутуу болсон тохиолдолд гарч болох эд материалын хүндрэлийг багасгах л боломжтой юм. Хувь хүний даатгал нь даатгуулагчийн хувьд биеийн эрүүл мэнд , бүрэн бүтэн байдал / хөдөлмөрийн чадварт / хохирол учруулж болзошгүй эрсдэлийг нөхөн төлөх харилцаа байдаг. Иймд даатгуулагч этгээд нь тодорхой нэг хүн өөрөөр хэлбэл эрсдэлд өртөгч тодорхой нэг объект байдаг байна.

Энэ даатгалын үнэлгээ нь объектив байдлаар тодорхойлогдох боломжгүй байдаг бөгөөд хохирлын хэмжээ биш , харин даатгуулагчийн өөрийн боломжоос шалтгаалсан сонирхол байдаг.

Хувь хүний даатгалын гэрээ нь заавал болон сайн дурын гэсэн төрөлтэй байдгийн адил урт болон богино хугацаат гэж ангилдаг.

Хувь хүний даатгалын зарчим төрөл нь үргэлжлэх хугацааныхаа хувьд онцгой урт хугацааны буюу даатгуулагчийн амьдралын хугацааны туршид хийгдэх тохиолдол байдаг / амьдралын насан туршийн даатгал/ . Эд хөрөнгийн даатгалд гэрээ хүчинтэй байх хугацаа нь нэг жил байдаг бөгөөд нэг жил болоод даатгалын гэрээ сунгагддаг эсвэл цуцлагддаг. Амьдралын хугацаат даатгал нь тэтгэврийн даатгалын адилаар хийгддэг бөгөөд даатгалын хугацаанд даатгагч нь гэрээгээ цуцлах эрхгүй байна.

Хувь хүний даатгал нь үндсэн 3 төрөлтэй байна.

1. Амьдралын даатгал
2. Гэнэтийн осолын даатгал
3. Эрүүл мэндийн даатгал

Амьдралын даатгал:

Амьдралын даатгал гэдэг бол даатгуулагч эсвэл даатгуулагч гуравдагч этгээдийг хураамж төлснийх нь төлөө түүнийг нас барсан эсвэл тодорхой хугацааны туршид амьдарсан тохиолдолд даатгагч нь тодорхой хэмжээний мөнгөн төлбөр хийх баталгаа болгох үйл ажиллагаа байна.

Амьдралын даатгалын эрсдэл нь: - хүний амьдралын хугацаа байна. Өөрөөр  хэлбэл даатагдаж буй эрсдэл нь нас барах явдал биш , харин түүний тохиох мөч байдаг тул даатгагдах риск нь дараах 3 төрөлтэй байна. Үүнд :

1. Залуугаараа буюу дундаж наслалтаас эрт нас барах
2. Тодорхой хугацааны дараа нас барах эсвэл амьд байх
3. Урт хугацаанд амьдран өндөр наслаж тодорхой орлогыг байнга олгох

Амьдралын даатгал нь олон төрөлтэй байдаг бөгөөд өргөн сонголт бүхий даатгалын бүтээгдэхүүн үйлчилгээнүүдийг санал болгодгоороо хувь хүнд нийгэм эдийн засгийн цогц асуудлуудыг шийдэх боломжийг олгодог.

Гэнэтийн ослын даатгал :

Гэнтийн ослын даатгал нь даатгуулагчийг золгүй тохиолдлын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа алдсан , нас барсан үед гардаг санхүүгийн хүндрэлүүдээс хамгаалдаг даатгалын төрөл юм.

Амьдрал дээр ихэнх тохиолдолд даатгагчид өөрсдийн хүлээх хариуцлагыг золгүй тохиолдлоор хязгаарлан өвчин тусах эрсдлийг эрүүл мэндийн эсвэл амьдралын даатгалд хмааруулсан байдаг. Иймд гэнэтийн ослын даатгалын зорилго нь золгүй явдлын улмаас даатгуулагчийн амь нас , эрүүл мэндэд учирсан хохирлыг нөхөх явдал байна.

Гэнэтийн ослын даатгал нь хуулийн дагуу заавал эсвэл сайн дурын үндсэн дээр даатгалын компаниудаар хийгдэнэ.

Гэнэтийн ослын заавал даатгал:

Энэ даатгал нь 3 чиглэлээр хийгддэг. Үүнд

1. Гэнэтийн ослын заавал даатгал нь нийгмийн даатгалын нэг төрөлд тооцогддог бөгөөд үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчин зэрэгтэй холбоотой эрсдлийг даатгана.
2. Ажил үүргээ гүйцэтгэх нь гэнэтийн ослын өндөр эрсдэлтэй улсын албан хаагчдын заавал даатгал. Энэ төрлийн улсын даатгал нь нэгдэх төрлийн даатгалтай төстэй эрсдэлээс даатгадаг ч  ялгаа нь ажил үүргээ гүйцэтгэх явдалтай холбоотой байдаг.
3. Агаарын , төмөр замын , усан эсвэл авто тээврээр зорчигчдын заавал даатгал. Энэ даатгалд тээврийн аялалтай холбоотойгоор бие махбодийн гэмтэл авах , нас барахтай холбоотой эрсдэл даатгагдах бөгөөд даатгуулагч буюу зорчигчдын зорчих тасалбарт заавал даатгалын хураамж шингэсэн байдаг.

Эрүүл мэндийн даатгал

Эрүүл мэндийн заавал даатгалын үйл ажиллагаа нь даатгал өндөр хөгжсөн улс орнуудад ажил эрхлэгчийн , ажил олгогчийн болон улсын төсвийн санхүүжилт бүхий хөрөнгөнөөс бүрдсэн улсын бус даатгалын сангаар санхүүждэг байна.

Эрүүл мэндийн үйлчилгээний салбар нь төрөл бүхий элементүүдийн хослол бүхий санхүүжилтаар хийгддэг бөгөөд эдгээрийн аль нэг нь давамгайлж байдаг. Эрүүл мэндийн даатгалын ихэнхи үйлчилгээ нь эрүүл мэндийн заавал даатгалын хэлбэрээр эсвэл улсын төсвөөс санхүүждэг ч эмнэлэгийн үйлчилгээ нь сайн дурын сонголтоор хийгдэх тохиолдолд ч бас байдаг. Энэн нь төлбөртэй эмчилгээ болон сайн дурын даатгал юм.  

Лекц 12

Даатгалын үйл ажиллагааны үндсэн үзүүлэлтүүд

1. Даатгалын компанийн орлого
2. Даатгалын компанийн зардал
3. Даатгалын компанийн санхүүгийн үр дүн

Даатгалын компанийн орлого

            Даатгалын компани бизнес эрхлэгч бусад аж ахуйн нэгж, байгууллагын адилаар үйл ажиллагаанаасаа тодорхой хэмжээний орлогыг авдаг. Даатгалын компанийн орлогод даатгалын болон хуулинд харшлаагүй даатгалын бус үйл ажиллагаа орлого тооцогддог билээ. Даатгалын компанийн орлого олох механизм, орлогын бүтэц бүрэлдэхүүн нь түүний үйл ажиллагааны орлого нь даатгагчийн олдог орлогын үндсэн эх үүсвэр байх бөгөөд даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх нөхцөл болдог.

            Даатгалын үйл ажиллагааны үндсэн орлого нь байгууллагын даатгалын гэрээний дагуу төлөгддөг төлбөр буюу даатгалын хураамж юм. Даатгалын компанид орж буй нийт орлого нь даатгалын багцын бүтэц, үнийн бодлого, маркетинкийн стратеги зэрэг хүчин зүйлсээс хамаарна. Эдгээр хүчин зүйлсийн нөлөөллүүд нь хоорондоо холбоотой, харилцан хамааралтай байна.

            Даатгалын нөөцийн сангийн буцаалт нь нөхөн төлбөрт олгогдохоор нөөцөлсөн хөрөнгө зарцуулагдалгүй үлдсэн тохиолдол үүсдэг. Энэхүү буцаалт нь зохих тооцооны үндсэн дээр үүсдэг бөгөөд даатгагчын орлогод тооцогддог байна.

Даатгалын компаний зардал

Даатгалын компаний үйл ажиллагааны зардлуудыг дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд:

1. Зардал гаргах хугацааных нь хувьд /санхүүжилт хийгдэх дарааллын дагуу/
2. Үндсэн үйл ажиллагаатай холбоотой байдлаар /даатгалын үйл ажиллагаатай хэрхэн холбогддог эсэх/
3. Зардлын зориулалтын дагуу /үйл ажиллагааны агуулгын хувьд/

Зардал гаргах хугацааны хувьд даатгалын компаний зардлууд нь дараах төрөлтэй байна. Үүнд:

-        Даатгалын гэрээ байгуулагдахаас өмнө гарах зардлууд

-        Гэрээ байгуулахтай холбоотой болон гэрээний хүчинтэй байх хугацаанд гарах зардлууд

-        Даатгалын тохиолдолд учрах болон гэрээний дуусгавар болох үед гарах зардлууд

-        Даатгалын үйл ажиллагаатай шууд холбоогүй зардлууд

-        Урсгал зардлууд

Даатгалын гэрээ байгуулах хүртлээ буюу даатгалын бүтээгдэхүүнээ борлуулалтлаа даатгалын компани нь зар сурталчилгаанд зах зээл дээр бараа бүтээгдэхүүнээ таниулах гэрээгээ боловсруулах, эрсдлийг үнэлэгч мэргэжилтнүүдийн цалин хөлс, зөвлөгөөний зардал зэрэгт зардал гаргадаг.

Даатгалын компанийн санхүүгийн үр дүн

Даатгалын компаний үйл ажиллагаа нь өөрийн онцлогтой, үзүүлж буй үйлчилгээнүүд нь олон нэр төрөлтэй байдгаас тэдгээрийн санхүүгийн үр дүн ашигйиг тодорхойлох явдал мөн өөрийн онцлогтой. Санхүүгийн үр дүн гэдэг бол ямарваа нэг аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүн бизнесийн ашиг алдагдлыг тодорхойлдог үзүүлэлт

Даатгалын үйл ажиллагаанд санхүүгийн үр дүн тодорхой хугацааны орлого зарлагын харицаагаар тодорхойлогддог бөгөөд татвар оногдуулах суурь буюу татварын өмнөх ашгийг тодорхойлоход хэрэглэгдэнэ.

Даатгалын компаний санхүүгийн үр дүнг харуулдаг үзүүлэлтүүд нь эрхэлж буй даатгалын бизнесийн сул талыг илрүүлэхэд чиглэсэн ерөнхий менежментийн үйл ажиллагаанд шаардагдах анхдагч мэдээллүүд байдаг. Санхүүгийн үйл ажиллагаа нь ашгийн үзүүлэлтүүдээс гадна өөр үзүүлэлтүүдээр ч илэрхийлэгдэнэ.  

Лекц 13

Даатгалын компанийн санхүүгийн тайлан болон татвар ногдуулалт

1. Санхүүгийн тайлангийн онцлогууд, санхүүгийн мэдээллийн хэрэглэгчид
2. Санхүүгийн байдлын тайлан
3. Орлого үр дүнгийн тайлан

Бизнес эрхлэгч ямарч байгууллагын үйл ажиллагаа нь нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллээр илэрхийлэгддэг. Эрх зүйн төрөл, үйл ажиллагааны салбар болон бүтцийн онцлог, ялгаанаас хамаарахгүйгээр нягтлан бодох бүртгэлийн үндсэн зарчим нь бодит мэдээлэл хоорондын холбоо болон тэдгээрийг тайлан балансад тогтмол тусгах явдал байдаг.

Боловсруулагдсан бөгөөд тайлангын хэлбэрт тусгалаа олсон мэдээллийг төрөл бүрийн хэрэглэгчид ашигладагаас гадна тайлан баланс нь удирдлагын шийдвэр гаргах үндэс болдог. Санхүүгийн мэдээллийн дараах хэрэглэгчид байдаг. Тухайлбал :

-        Байгууллагын менежрүүд

-        Хувь нийлүүлэгчид

-        Хувьцаа эзэмшигчид

-        Зээлдүүлэгчид

-        Харилцагчид / даатгуулагчид/

-        Түншүүд / хамтран ажиллагчид /

-        Албан ёсны буюу эрх бүхий байгууллагууд эдгээр юм.

Санхүүгийн тайлангийн эцсийн баримт нь нягтлан бодох бүртгэлийн баланс байдаг. Монголын даатгалын компаниуд санхүүгийн тайлан балансаа аудитын компаниар хянуулж баталгаажуулсан санхүүгийн зохицуулах хороонд хүргүүлдэг.

Баланс нь санхүүгийн хөрөнгийн үзүүлэлтүүдийн харилцан уялдаа бүхий систем байдаг бөгөөд байгууллагын хөрөнгийн хэмжээ болон бүтцийг ойлгоход хялбар хэлбэрт оруулсан үндсэн мэдээлэл байдаг.

Үлдэгдлийн баланс загвар

Балансын зүйл	Үлдэгдэл
А. ХӨРӨНГӨ	1-р сарын 1	12- р сарын 31
Эргэлтийн хөрөнгө
Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө -        Касс -        Харилцах -        Хадгаламж Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт -        Хадгаламж -        Бусад Нийт авлага -        Даатгалын хураамжын авлага -        Найдваргүй авлагын хасагдуулалт Бараа материал Урьдчилж төлсөн зардал Бусад
Эргэлтийн хөрөнгийн дүн
Эргэлтийн бус хөрөнгө
Үндсэн хөрөнгө Хуримтлагдсан элэгдэл Бусад үндсэн хөрөнгө Үүнээс : эд хогшил, тоног төхөөрөмж Хуримтлагдсан элэгдэл Дуусаагүй барилга Мал амьтад Биет бус хөрөнгө Хуримтлагдсан элэгдэл Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө Үнэлгээний хасагдуулга
Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн :
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН
Өр төлбөр
Богино хугацаат өр төлбөр -        Нөхөн олговрын өглөг -        Давхар даатгалын өглөг -        ХХОАТ- н өглөг -        Татварын өглөг -        ЭМНД-ийн шимтгэлийн өглөг -        Банкны богино хугацаат зээл -        Бусад өглөг -        Урьдчилж орсон орлого
Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн
Урт хугацаат өр төлбөр: -        Урт хугацаат зээл -        Бусад урт хугацаат өглөг -        Урт хугацаат өглөгийн хасагдуулга
Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн:
Нөөцийн сангийн дүн
Өр төлбөрийн дүн:
Эзэмшигчийн өмч
Өмч : А. Төрийн            Б. Хувийн Халаасны хувьцаа Хувьцаат капиталын дүн Нэмж төлөгдсөн капитал Дахин үнэлгээний нөөц Эзэмшигчийн өмчийн бусад хэсэг Хуримтлагдсан ашиг / алдагдал / Тайлант үеийн ашиг / алдагдал /
Эзэмшигчийн өмчийн дүн:
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН ДҮН:

ХӨРӨНГӨ = ӨР ТӨЛБӨР + ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧ

Орлого үр дүнгийн тайлангын загвар

ҮЗҮҮЛЭЛТ	..........он
	Хэсгийн	Бүлгийн
Нийт даатгалын хураамжийн орлого : -        Давхар даатгалын хураамж / - / -        Буцаасан даатгалын хураамж / - /
Даатгалын цэвэр хураамжийн орлого
Орлогод тооцоогүй хураамжийн нөөц / - /
Нийт орлогод тооцсон хураамж
Орлогод тооцсон хураамжаас төлсөн нөхөн төлбөр / - /
Даатгалын хураамжийн орлогын дүн
Даатгалын хураамжын бус орлого / + / -        Хөрөнгө оруулалтын орлого -        Давхар даатгалын комиссын орлого -        Бусад орлого
Даатгалын орлогын дүн
Үйл ажиллагааны зардал -        Үндсэн болон нэмэгдэл цалин -        Нийгмийн даатгалын шимтгэл -        Засвар үйлчилгээний зардал -        Ашиглалтын зардал -        Түрээсийн зардал -        Албан томилолтын зардал -        Тээврийн зардал -        Түүхий эд материалын зардал -        Элэгдлийн зардал -        Зар сурталчилгааны зардал -        Шуудан холбооны зардал -        Шатахууны зардал -        Найдваргүй авлагын зардал -        Зээлийн хүүгийн зардал -        Бусдаар ажил гүйцэтгүүлсэн ажилын зардал -        Даатгалын төлөөлөгчийн шимтгэл -        Бусад зардал
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг / алдагдал /
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг / алдагдал / /+ / -        Үндсэн бус үйлдвэрлэл үйлчилгээний ашиг алдагдал -        Торгууль , хөнгөлөлтийн ашиг , алдагдал -        Ногдол ашгийн орлого -        Валютийн ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжээгүй ашиг , алдагдал -        Хувьцаа бондын зардлын хорогдуулга -        Хараат болон хамтарсан үйлдвэрээс олсон ашиг -        Бусад
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг, алдагдал
Орлогын татварын зардал / - /
Татварын дараах ашиг алдагдал

Даатгалын компанийн орлогын үндсэн бүрдүүлэгч болох даатгалын хураамжийн орлого нь 8-тын аргаар 1/8 орлогод тооцсон хураамж болон орлогод тооцоогүй хураамжын нөөцийн санд хувиарлагддаг бөгөөд даатгагч нь орлогод тооцсон хураамжийн орлогоос төлөгдсөн нөхөн төлбөрийг хассанаар даатгалын үйл ажиллагааны ашиг алдагдал тодорхойлогддог. Үүнээс гарсан зардлыг хасч үйл ажиллагааны бус орлого болон зардлыг тооцсоноор татвар ногдуулах суурь гэгдэх татвар төлөхийн өмнөх ашиг алдагдлын хэмжээ тодорхойлогдоно.   

Лекц 14

Даатгалын нөөцийн сагийн тухай

1. Даатгалын нөөц сан байх шаардлага
2. Даатгалын мөн чанар түүний үүрэг
3. Нөөц сангийн хувь хэмжээ

Даатгалыг зөвхөн санхүүгйин категори мэтээр үзэж, түүнйи мөн чанар, үүрэг, ач холбогдлыг дутуу үнэлэх явдал социолизмын үед байсан билээ. Тиймээс санхүүгийн системд даатгалыг хавсарга байдлаар оруулж, даатгалын байгууллагын бүтцийг тогтоож, түүний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлж байв. Харин зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд даатгалын тухай, түүний гүйцэтгэх үүргийн талаархи төсөөлөл, үзэл ихээхэн өөрчлөгдсөн болно.

Даатгал нь эдийн засгийн категори болохын хувьд санхүү, зээлтэй адил төсөөтэй шинж чанар агуулдаг хэдий ч өөрийн гэсэн онцлогтой. Жишээлбэл санхүүү нь мөнгөн хөрөнгийн санг бий болгох, зарцуулахтай холбогдсон мөнгөн харилцааг илэрхийлдэг билээ. Гэтэл даатгал нь мөнгөн болон материал эд хөрөнгийн санг байгуулах, зарцуулах харилцааны тусгал юм. Мөн даатгалын харилцаа нь даатгалын тохиолдол буюу даатгуулсан зүйлд учирсан хохирол, тохиролцсон болзол бүрдэх үетэй шууд холбоотйо байдаг болно. Улсын төсвийн орлого нь ААН, байгууллага, иргэдээс төсөвт төлөх татвар, хураамжаас бүрдэхийн хамт төсвийн зарлага нь зөвхөн татвар төлөгчийн хэрэгцээнд төдийгүй улсын хэмжээний нийгэм, эдийн засгийн зорилтыг шийдвэрлэхэд харилцаа нь зөвхөн даатгалд хамрагдсан даатгуулагчдын явцуу хүрээнд явагдана. Үүнд даатгалын төсвөөс ялгагдах онцлог оршиж байна.

Эргэж төлөгдөх шинж чанарын хувьд даатгал, зээл хоёр ойролцоо агуулагтай гэж үзэж болно. Зээл нь заавал эргэж төлөгдөх ёстой байдаг билээ. Даатгалын хувьд эд хөрөнгө, ашиг сонирхолоо даатгуулж, түүнийхээ төлөө хураамж төлж даатгалын нөөцийн санг бүрдүүлэхэд оролцсон иргэн, аж ахуй нэгж нь учирсан хохиролоо нөхүүлэн авдаг учраас даатгалын хураамж нь эргэн төлөгдөх шинж чанартай болох нь харагдаж байна.

Даатгал нь аз туршсан, эрсдэл бүхий үйл ажиллагаа мөн. Даатгалын мөн чанар нь түүний гүйцэтгэх үүргээр тодорхой илэрнэ.

Даатгал нь дараахь үндсэн гурван үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүнд:  

• Даатгалын тусгай зориулалтын санг бий болгох
• Даатгалын хохирлыг нөхөх, иргэдийн материаллаг хувийн хэрэгцээг хангах
• Байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс шалтгаалах элдэв аваарь, ослоос, үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэх, учирч болох хохирлыг багасгах

Даатгалын албан журмаар болон сайн дурын үндсэн дээр хийгдэх зарчмаас хамаарч даатгалын тусгай зориулалтын сангууд мөн энэ дагуу байгуулагдана. Зах зээл хөгжсөн орнуудад улсын зүгээс даатгалын зах зээлийн ажиллах ерөнхий чиг хандлагыг тодорхойлж, түүний эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж, үйл ажиллагаанд нь хяналт тавиж байна. Харин даатгалын үйл ажиллагааг төрөлжсөн компаниуд явуулж, даатгалын санг бүрдүүлэх зарцуулах үүрэгтэй байдаг болно.

Тусгай зориулалтын санг бий болгох даатгалын үүрэг нь даатгалын төрөл бүрийн санг байгуулах, зарцуулах явцад хэрэгжинэ. Даатгалын сангийн хөрөнгийн эх үүсвэр нь даатгалын хураамж болно. Даатгалын хураамж нь даатгуулагчын хувьд мөнгөн хадгаламжийн шинж чанартай хэдийч эрсдлийн утга агуулгатай юм. Амь насаа даатгуулж хураамж төлсөн хүн золгүй явдал тохиолдвол даатгалын хохиролыг түүнйи ар гэрт нөхөн олгоно. Хэрэв тухайн хүнд ямар нэгэн золгүй зүйл тохиолдоогүй бол даатгалын гэрээний хугацаа дууссаны дараа төлсөн хураамжаа нөхөн авах боломжтой болно.

Эд хөрөнгийн даатгалын үед хохирол учирсан эд хөрөнгийн үнийг нөхөж олгох асуудал нь төлсөн хураамж гэрээний үнэлгээ зэрэг гэрээнд заасан нөхцөлийн дагуу яригдаж шийдвэрлэгдэнэ. Энэ бүхэн нь тусгай зориулалтын даатгалын мөнгөн хөрөнгийн санг байгуулах зарцуулах даатгалын үүрэг хэрэгжиж байгааг харуулж байна. Мөн даатгалын тусгай зориулалтын сангуудын сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг үр ашигтай байршуулан хөрөнгө оруулалт хийх замаар нэмэгдүүлэх явдал даатгалын чухал зорилт болж байна.

Даатгалын хохиролыг нөхөх иргэдийн материаллаг хувийн хэрэгцээг хангах явдал даатгалын хоёр дах үүрэг мөн. Эд хөрөнгөө даатгуулан зохих хураамж төлж даатгалын санг бүрдүүлэхэд оролцсон иргэн хуулийн этгээд нь учирсан хохиролоо нөхүүлэх эрхтэй энэ талаар даатгагч даатгуулагчийн хооронд байгуулсан даатгалын гэрээнд тусгасан байх бөгөөд даатгалын  компаниас хохиролыг нөхөхөд энэхүү гэрээг үндэс болгоно. Хохирол нөхөх даатгалын энэ үүрэг нь даатгалын нийгмийн хамгаалалтийн мөн чанарыг илэрхийлж байна.

Даатгалын гурав дахь үүрэг нь байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс шалтгаалах элдэв аваарь, ослоос, үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэх учирч болох хохиролыг багасгах явдал юм. Учирч болох элдэв аваарь, осол, үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд зар суртачилгаанаас эхлээд бүтээн байгуулахад чиглэсэн иж бүрэн арга хэмжээ авахад даатгалын байгууллагын үйл ажиллагаа чиглэнэ.

Жишээ нь: үер усны аюулаас хамгаалах суваг, шуудуу, далан байгуулах зудыг хохирол багатай давах зорилгоор хадлан тэжээл сайн бэлтгэх зэрэг даатгалын сангаас хөрөнгө зарж урьдчилан сэргийлэх нь ийм арга хэмжээ авалгүй учирсан хохиролыг нөхөж зарцуулахаас илүү үр дүнтэй байна. Ийм учраас даатгалын нөөцийн сангийн хөрөнгийн тодорхой хэсгийг урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд зарцуулах нь даатгагч болон даатгуулагчийн эрх ашигт нийцэж байдаг билээ.

Зах зээлийн эдийн засгийн  харилцааны өнөөгийн нөхцөлд даатгалын гйүцэтгэх үүрэг улам өсөж байна. Даатгал нь эдийн засгийн харилцааны субъект болох аж ахуй нэгж байгуулгийн бизнесийн болон иргэдийн өрхийн аж ахуйн санхүүгийг тогтвортой байдлийг хангахад туслалцаа үзүүлж ирээдүйдээ итгэл үнэмшилтэй ажилллах нэг батлагаа болж байна. Даатгалын нөөцийн сангийн чөлөөт үлдэгдэл нь дотоодын хөрөнгө оруулалтын тогтвортой эх үүсвэр болж үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх эдийн засгийн өсөлтийг түргэтгэхэд дэмжлэг болж байна. Даөатгалын пүүс, компаниуд өөрийн хөрөнгийн сул чөлөөтэй хөрөнгийг үр ашиг бүхий төсөл арга хэмжээг санхүүжүүлэх эх үүсвэр болгон урт болон богино хугацаагаар байршуулах сохирхолтой болж байна.

Урьдчилан төсөөлөх боломжгүй байгалийн үзэгдэл гэнэтийн аваарь, ослоос болж гарч болох хохиролоос урьдчилан сэргийлэх нэгэнт учирсан хохиролыг нөхөх тал дээр бизнесийн болон арилжааны даатгалын ашиг сонирхол нийлэх болсон нь даатгалын харилцаа гүнзгийрч хамрах хүрээ нь нэмэгдэх боломж олгож байна. Өөрийн хүч хөрөнгөөр аз туршин явуулж байгаа бизнесийн үйл ажиллагааны явцад гарч болох хохирол алдагдлаас хамгаалах нэг гол арга нь арилжааны даатгал болж байна. Өөрөөр хэлбэл бизнес эрхэлж байгаа аж ахуй иргэдэд даатгалын сонирхол зүй ёсоор үүсэх болж байна.

Даатгал нь зах зээлинй эдийн засгийг төрийн зүгээс зохицуулах нэг чухал хэрэгсэл болж байна. Сайн дурын арилжааны даатгал хөгжих эрх зүйн болон эдийн засгийн нөхцөлийг улсаас хангаж өгсөнөөр нэг талаас даатгалын зах зээл бие даан хөгжих боломжтой болж байгаагийн дээр нөгөө талаас элдэв аваар осол гэнэтийн үзэгдлээс болж нийгэмд учирах хохиролд улсаас зарах хөрөнгө багасаж төсвийн ачаалал хөнгөрч байгаа юм. Нөгөө талаар заавал даатгах системийн хүрээнд тэтгэвэр тэтгэмж эрүүл мэндийн даатгалыг улсын хяналтанд хэрэгжүүлж байгаа нь төрийн нийгмийн бодлогийн хэрэгжилтийг харуулж байна.

Даатгалын үйл ажиллагааны нэг чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь даатгалын нөөцийн сан юм. Гэнэтийн аваар, осол, байгалийн үзэгдлийн улмаас иргэл аж ахуй нэгжид учирч болзошгүй хохиролыг нөхөх зориулалт бүхий даатгалын санг бараа материалын болон мөнгөн хөрөнгийн нөөцийн хэлбэрээр байгуулна. Үр тарианы тэжээлийн, бензин шатахууны гэт мэт материал түүхий эд барааны нөөцийг бий болгож учирсан хохиролыг нөхөхөд зарцуулана. Ийм нөөцийг гол төлөв улсын мэдэлд төсвийн хөрөнгөөр бий болгож байгалийн үзэгдэл гэнэтийн аваарь осолын улмаас улсад болон ард түмэнд учирсан хохиролыг нөхөхөд зориулан ашиглана.

Мөн аж ахуй нэгж үйлдвэрийн газар өөрийн үйл ажиллагаагаа тасралтгүй найдвартай явуулах зорилгоор учирч болох элдэв хүндрэл бэрхшээлийг тодорхой хугацаанд гэтлэн давхад шаардагдах материал түүхий эдийн нөөцтэй байна.

Даатгуулагч өөрийн эд хөрөнг болон эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхолоо даатгуулсны төлөө даатгагчид төлөх төлбөр нь даатгалын нөөцийн сангийн эх үүсвэр болно. Даатгалын мөнгөн хөрөнгийн сан нь төвлөрсөн бус журмаар, өөрөөр хэлбэл даатгалын пүүс, компани бүрийн мэдэлд байгуулагдана. Даатгалын тохиолдолд бүрдэснээр даатгалын нөөцийн сангаас  хохирол нөхөх ажиллагаа эхэлнэ.

Даатгалын нөөцийн сангийн талаар баримталж байсан онолын үзэл баримтлал нь даатгалын тогтолцооны хөгжилд тусгалаа олсон байна. Социалист улс төр эдийн засгийн ухаанд К. Марксийн баримталж байсан үзлийг иш үндэс болгон даатгалын нөөцийн санг бүрдүүлэх эх үүсвэр нь нэмүү өртөг гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрийн газрын ашгаас төсөвт төлөх ёстой зайлшгүй төлбөрүүдийг төлсний дараа үлдэх ашгаас даатгалын санд шимтгэх хөрөнгийг гаргах зарчимд мөрдөгдөж, улсын өмч дээр суурилан даатгалын байгууллага ажиллах болсон байна.

Гэтэл барууны орнуудад даатгалын нөөцийн сангийн талаар онолын өөр үзэл баримтлал 19 дүгээр зууны сүүлээс хөгжих болжээ. Үүний гол төлөөлөгч нь Немцийн эрдэмтэн А.Вагнер байв. Дааитгалын нөөцийн сангийн эх үүсвэр нь үйлдвэрлдэлийн зардал гэж тэр үзсэн байна. Мөн үйлдвэрлэлийн, хэрэгслэлийн өртөг алгуур шилжин бэлэн бүтээгдэхүүн болох замаар даатгалын фонд бий болно гэж А.Вагнер үзжээ. Түүнйи энэ онол нь барууны орнуудад даатгалын нөөцийн сангийн талаар одоо баримталж байгаа үзлийн үндэс болжээ. Одоо даатгалын нөөцийн санг даатгалын эрсдэл, даатгалын тохиолдлын мөн чанартай холбон авч үзэж, тэдгээрийн уялдаа холбоо, хамаарлыг даатгалын эрсдэлийн менежмент буюу даатгалын эрсдэлийн удирдлага гэсэн салбар шинжлэх ухрааны хүрээнд судлах болжээ.

Даатгалын эрсдэлийн удирдлагын тухай орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйн үүднээс авч үзвэл даатгалын нөөцийн сан нь үндэсний орлого, нийгмийн нийт бүтээгдэхүүнйи тодорхой хэсэг бөгөөд түүний хэмжээ нь  даатгалын нөхөх нийгэмд учирсан хохиролын хэмжээтэй тэнцэнэ.

Учирсан хохиролыг дааигалын нөөцийн сангаас нөхснөөр хүн төрлөхтөн болон байгаль, хүрээлэн байгаа орчин хоёрын хооронд болон нйигмийн харилцааны хүрээнд үүссэн зөрчилтэй асуудлыг шйидвэрлэж, улмаар нийгмийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн тасралтгүй байдлыг хангаж байгаа юм. Гэвч даатгалын үйл ажиллагаагаар байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөллийн хараат бадлаас хүн төрлөхтнийг бүрэн ангижрааж чадаагүй юм.

Ялангуяа байгаль цаг уурын ихээхэн хүнд нөхцөлд оршдог МУ-н хувьд ган, зуд зэрэг байгалийн хүчинй зүйл манай мал аж ахуйд бараг жил бүр хохирол учруулж байна. Нөгөө талаар хүнйи болгоомжгүй, хариуцлаггүй үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд хохирол учирч, тэр нь эргээд эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэх явдал их гарч байна. Жишээ нь ой модыг дур зоригоор бэлтгэх болсон нь усны нөөц багасгах, гол горхи ширгэх, элсний нүүдэл нэмэгдэх зэргээр эдийн засагт их хохирол учруулж болно.   

Лекц 15

Давхар даатгалын тухай

1. Давхар даатгалын шаардлага үүсэх нөхцөл
2. Давхар даатгалын үйл ажиллагааны онцлог
3. Давхар даатгалын тооцоолол

Даатгалын компанид даатгагдсан объектуудын тоо хангалттай их биш байх, даатгалын багцад эрсдэл ихтэй гэрээнүүд агууллагддаг зэрэгтэй холбоотойгоор даатгалын компаниуд ихэнх тохиолдолд эрсдэлийн тэнцвэр бүрэн хангагдсан багыг бүрдүүлж чаддаггүй. Мөн даатгалын компани нь бүрэн бие даасан эрсдэлүүдийг сонгож авдаг хэдий ч аюул сүйрлийн үед тэдгээр эрсдэлүүд нь зэрэг тохиолдох буюу даатгалын тохиолдлуудын давхцал үүсэх явдал гардаг байна.

Даатгагчийн нийт хөрөнгө нь хүлээн авсан бүх эрсдэлийг нөхөн төлөх хариуцлагын багахан хэсэгтэй тэнцдэг тул аюул сүйрлийн зарим тохиолдолд нь даатгагчийн санхүүгийн байдлыг хүндрүүлэхээс гадна бүр дампууралд ч хүргэх эрсдэлийг агуулдаг

Даатгалын компанийн гэрээгээр хүлээсэн хариуцлагыг түүний санхүүгийн бодит чадавхид дүйцүүлэн санхүүгийн тогтвортой байдлыг нь хангах зорилгоор давхар даатгал хэрэглэгддэг. Давхар даатгал гэдэг бол даатгаг ч нь хүлээн авсан эрсдэлээ бүрнээр нь эсвэл түүнийхээ зарим хэсгийг даатгалын тэнцвэртэй багц бүрдүүлэх зорилгоор бусад даатгагчид шилжүүлэх эдийн засгийн харилцаа юм.

Монгол улсын даатгалын тухай хуулинд “ даатгагч нь даатгуулагчийн өмнө хүлээсэн үүргээ бүрэн буюу хэсэгчилэн дахин даатгахыг давхар даатгал гэнэ” гэж тодорхойлсон байдаг.

Даатгалын компани өөрийн бүрэн хүлээж чадах хариуцлагынхаа тодорхой хэсгийг давхар даатгалд шилжүүлэх тохиолдолд өөрийн олох байсан ашигаа бусдад шилжүүлж байдаг тул давхар даатгалд шилжүүлэх эрсдэлийн багцын хэмжээг зөв тодорхойлох явдал чухал байдаг. Иймд даатгалын компани болгонд өөрийн хүлээж чадах хариуцлагын хязгаар байдаг. Даатгагчийн хүлээх хариуцлагын хязгаарыг тодорхойлогч дараах үзүүлэлтүүд байна. Үүнд :

1. Даатгагдсан эрсдлүүдийн улмаас учирч болох хохирлын дундаж хэмжээ. Энэ нь даатгалын тохиолдлуудын тоо, давтамжаас гадна даатгагдсан объектод даатгалын тохиолдлоор учрах хохирлын хэмжээ байна. Өөрөөр хэлбэл MPL – н хэмжээ юм.
2. Хураамжийн хэмжээ: нийт эрсдэлийн тоо бага хэмжээгээр өсхөд түүний дагуу төлөгдөх хураамж илүү хэмжээтэйгээр өсч байвал хариуцлагын хязгаар өндөр байгааг харуулдаг.
3. Ашигт ажиллагаа. Даатгалын үйл ажиллагаа хэдий хэр ашигтай байна, төдий чинээ өөрийн хүлээх хариуцлагын хязгаар өндөр байна.
4. Даатгагдсан объектуудын газарзүйн тархалт. Нэг бүс нутагт даатгагдсан объектын төвлөрөл их байх тусам даатгагчийн хүлээх хариуцлагын хязгаар багасна.
5. Үйл ажиллагааны зардал. Даатгалын төрлүүдээр үйл ажиллагааны зардал нь өндөр байх тусам даатгалын компани өөрийн үйл ажиллагааны зардлын тодорхой хэсгийг давхар даатгагчид ноогдохоор хариуцлагынхаа хязгаарыг тогтооно.

Даатгалын компани дараах нөхцлийн дагуу эрсдлийн багцынхаа тодорхой хэсгийг давхар даатгалд шилжүүлэх ёстой

S = ( A – Y ) • 5 % /100%

Үүнд :

S – давхар даатгалд шилжүүлэх эрсдэлийн үнэлгээ

А – даатгагчийн хөрөнгийн хэмжээ

Y – даатгагчын дүрмийн сангийн хэмжээ

5% - даатгалын хураамжийн орлогыг дүрмийн сангийн хэмжээнд харьцуулсан норматив харьцаа

Даатгалын компанийн нөөцийн сангийн тэнцвэртэй байдлыг хангах асуудлыг даатгалын компанийн хөрөнгийн дутагдалд орох магадлалын түвшин болон орлого зардлын харьцаа гэсэн 2 талаас авч үзэж болно. Хөрөнгийн дутагдалд орох магадлалын түвшний онолын үндэслэл профессор Коньшины коэффициент байдаг:

Кд =  / ( n • q  )

Кд – коэффициент

Q – даатгалын нийт багцын тарифын дундаж хэмжээ

N – даатгагдсан объектуудын хэмжээ

Кд коэффициент хэдий чинээ бага байна, төдий чинээ даатгалын компанийн хөрөнгийн дутагдалд орох магадлал нь бага байх бөгөөд санхүүгийн тогтвортой байдал нь сайн байна. Гэвч дээрх томьёонд даатгалын үнэлгээний хэмжээ тусгагдаагүй байгаа тул энэ коэффициент нь даатгалын багцыг даатгалын ижил үнэлгээтэй гэрээнүүдээс тогтох үед л бодитой харуулдаг.

Даатгалын багц нь олон даатгалын гэрээтэй хураамжын тариф нь өндөр байх тусам даатгалын үйл ажиллагааны тэнцвэрт байдал үүснэ.

Даатгалын үйл ажиллагааны буюу даатгагчийн нөөцийн сангийн тэнцвэртэй байдлыг дараах томьёогоор үнэлэх бололцоотой байдаг.

Кт =

Кд – тэнцвэрт байдлын коэффициент

Д – даатгагчийн орлого

С – нөөцийн сангийн хөрөнгийн хэмжээ

Р – даатгагчийн зарлагын хэмжээ

Кт ≥ 1 байх тохиолдолд даатгалын компани санхүүгийн тэнцвэртэй байдалд байна гэж тооцогддог бөгөөд энэ нөхцөлд даатгагчийн орлого нь зарлагаасаа давах тохиолдол биелдэг.

Давхар даатгалын эрсдэлийг дахин даатгах үйл ажиллагааг ретроцесси гэдэг.

Давхар даатгалын объект нь даатгалын компанийн хөрөнгийн сонирхол байна. Даатгагч нь даатгуулагчдаа эрсдэл нь давхар даатгагдсан тухай холбогдох хууль гэрээгээнд өөрөөр тусгаагүй бол мэдээлэх албагүй байдаг.